گونه‌های بومی اقلیم خود را نجات می‌دهند

پرستو مرادی- پایش معدن هوشمند

گسترش عملیات معدنکاری تغییر در محیط‌زیست منطقه میزبان و گاها تخریب محیط‌زیست را به‌دنبال دارد. این تغییرات که نابودی گونه‌های بومی منطقه معدنی را در پی دارند، اگر ترمیم نشده و یا به‌نوعی بهبود پیدا نکنند منجر به اثرات منفی و جبران‌ناپذیری خواهند شد. از این‌رو در عصر حاضر بازسازی معدن و بازگردانی فضای سبز در لیست نخست برنامه‌ یک فعالیت معدنی قرار گرفته است. در مقاله حاضر به مفهوم و رویکردهای بازسازی و اهمیت توجه به گونه‌های بومی می‌پردازیم.

هدف بازسازی معدن ایجاد توازن‌ زیست محیطی است

در گذشته روند معدنکاری بدین‌صورت بود که پس از اتمام استخراج یک معدن، سایت معدنی بسته شده و شرکت معدنی به اکتشاف و استخراج منطقه دیگری می‌پرداخت. اما این رها کردن معدن و تنها بستن آن با حجم وسیعی از سدهای باطله و بدون ترمیم سایت معدن منجر به پیامدهای زیست‌محیطی منفی برای انسان و زمین شد. به‌عنوان مثال صیادی لطف‌آبادی در بررسی اثرات احداث معدن، میزان تخریب معدن مس دره‌زار روی پوشش گیاهی دریافت که حدود 10 درصد از تیپ گیاهی ارچن-بادام کوهی-بنه از 1041 هکتار زمین موجود با احداث این معدن از بین رفته است. از این‌رو امروزه برنامه‌ریزی برای بستن معدن و همچنین بازسازی[1] معدن به‌عنوان مهم‌ترین مراحل و به‌صورت بخش جدایی‌ناپذیر از طراحی کل معدن در همان گام‌های نخست معدنکاری در نظر گرفته می‌شوند (شکل 1).

بازسازی معدن در واقع به‌دنبال این است که مکان‌های تخریب شده توسط معادن احیا شوند. در غیراین‌صورت توازن‌های زیست‌محیطی به‌طور برگشت‌ناپذیری از بین می‌روند. حال بازسازی خود مجموعه‌ای از راهکارهای فنی است که در سه گروه رویکردی ترمیم[2]، توان‌بخشی[3] و جایگزینی[4] قرار می‌گیرد.

در رویکرد ترمیم هدف بازگردانی معدن به شرایط قبل از استخراج با همان ساختار اکوسیستم و همان زمین اولیه است که می‌توان گفت دست‌یابی به ترمیم تقریبا غیرممکن است. از این‌رو رویکرد توان‌بخشی مطرح شد که این رویکرد به‌نوعی فرایندهای اکوسیستم را جبران کرده و به‌دنبال بهره‌وری با تاکید کمتری به بازگردانی کامل اجزای اکوسیستم است. در واقع در توان‌بخشی هدف بازگشت نسبی به حالت اولیه است. در رویکرد جایگزینی نیز مقصود رسیدن به حالت اولیه معدن پیش از استخراج نیست، بلکه هدف موضوعات اقتصادی و زیبا‌سازی در راستای توسعه شهری و روستایی است. در شکل 2 رویکردهای مختلف بازسازی نشان داده شده است.

گونه‌های بومی توانمند در بازسازی طبیعت پیش از معدنکاری

حذف پوشش گیاهی از نتایج منفی معدنکاری است که در بازسازی بسیار مورد توجه است. از شناخته شده‌ترین اثرات حذف پوشش گیاهی نیز عبارتند از: فرسایش و کاهش حاصل‌خیزی خاک، اختلال در زادآوری و تجدید حیات جنگل‌ها، لغزش سطوح خاک، حمل و رسوب مواد فرسایش یافته در پایاب رودخانه‌ها، اختلال در سیستم آبیاری.

حال در احیای پوشش‌گیاهی و انتخاب گونه‌ها دو گروه از عوامل موثر هستند. عوامل اصلی که گونه گیاهی باید دارای تناسب و هماهنگی لازم با آن‌ها باشد همانند نوع استفاده مجدد از زمین، شرایط اقلیمی منطقه، طبیعت خاک و عوامل فرعی نیز نظیر مقاومت در برابر بیماری، قدرت و نحوه رشد، سازگاری با سایر گونه‌ها در منطقه، بازدهی اقتصادی، مقاومت در برابر حشرات، حفاظت از خاک، ذخیره آب، دسترسی به گونه گیاهی و… است.

در این بین، پژوهش انجام شده توسط مرکز اطلاعات گونه‌های غیربومی وزارت کشاورزی ایالات متحده نشان داد که گونه‌های غیربومی می‌توانند اثرات زیان‌باری همانند از دست رفتن تنوع زیستی و تخریب اکوسیستم را به‌دنبال داشته باشند. به‌طوری‌که تاثیر مخرب‌گونه‌های غیربومی، هزینه‌ای معادل 97 میلیارد دلار از سال 1906 تا 1991 را دربر داشته است.

از این‌رو گونه‌های بومی مورد توجه قرار گرفتند. این گونه‌ها می‌توانند در مقابل شرایط نامساعد خاک منطقه معدنکاری شده و باطله‌ها بهترین سازگاری را با شرایط اقلیمی منطقه از خود نشان دهند. جدول 1 مزایا و معایب استفاده از گیاهان بومی منطقه را در بازسازی بیان می‌کند.

جدول 1. مزایا و معایب استفاده از گونه‌های بومی در بازسازی معادن

مزایا	معایب
استفاده همیشگی	ممکن است گونه‌های بومی همواره به اندازه کافی در دسترس نباشند
از نظر سازگاری با شرایط جوی از هماهنگی بهتری برخوردارند و به تقویت کمی نیاز دارند	تهیه گونه‌های طبیعی منطقه و پرورش دادن آن نیاز به دانش و مهارت خاص دارد
به احتمال زیاد گونه‌ها به اصلاح کمی نیاز دارند	بعضی از نهال‌ها مثل کاکتوس و انجیر یا بوته‌های گیاهی به زمان نیاز دارند تا رشد قابل قبولی پیدا کنند
از نظر چشم‌انداز با محیط از هماهنگی مناسب‌تری برخوردارند	خاکی که تحت تاثیر فعالیت‌های معدنی قرار گرفته با خاک دست نخورده تفاوت دارد و ممکن است گونه‌های بومی منطقه در شرایط جدید مناسب نباشند
به شرایط بومی و اولیه منطقه افزوده می‌شود (از نظر کمیت زمین) و شرایط برای زندگی طبیعی مناسب‌تر است (از نظر حیات‌وحش و…)	با این روش درختکاری، احتمال به‌دست آوردن درآمد دور از ذهن است

کاشت اقلیم آینده در گلخانه‌های ریوتینتو

همان‌طور که مشاهده شد یکی از معایب استفاده از گونه بومی، نیازمندی به دانش و مهارت خاص برای تهیه و پرورش آن‌هاست. شرکت ریوتینتو در بازسازی سایت معدن بوکسیت ویپا[5] در شمال استرالیا توانست با ترکیب علم روز با دانش منحصر به فرد مردم محلی، بهترین نتایج را کسب کند. آن‌ها با کمک مردم محلی در سال 2017 بالع بر 800 کلیوگرم بذر را برای کمک به احیای مناطق معدنی جمع‌آوری کردند که در نتیجه آن 25 هزار گیاه بومی از بذرهای نگهداری و رشد داده شده را به دل 25 هکتار زمین بازگرداندند (شکل‌های 3 و 4). این همکاری با مردم بومی علاوه بر اینکه تبدیل به یک منبع درآمد برای مردمان محلی شد، فرصتی را هم برای همکاری و انتقال دانش به نسل بعدی فراهم کرد.

مناطق معدنکاری جزیره استردبروک شمالی[6] نیز بازسازی موفقیت‌آمیزی با بذرهای بومی جمع‌آوری شده پیش از آغاز عملیات معدنکاری داشته و گونه‌های زیستی مجدد طبیعت نخستین را به منطقه بازگرداندند (شکل 5).

گونه‌های گیاهی بومی به بازسازی معادن ایران کمک می‌کنند

در ایران نیز پژوهش‌ها و اقداماتی برای انتخاب گونه بومی مناسب در راستای بازسازی معادن انجام شده است. به‌عنوان مثال علوی و همکارانش طی پژوهش‌هایی برای معادن مس مجتمع مس سرچشمه کرمان و مس سونگون گونه‌های گیاهی برتر را مشخص کردند. آن‌ها دریافتند که در محدوده مس سرچشمه از بین گونه‌های بومی موجود، بادام کوهی سازگارترین گیاه در شرایط سخت منطقه معدنی مس سرچشمه است. در مس سونگون نیز گونه‌هایی همانند درخت افرا، ون (زبان گنجشک)، زرشک، سیاه تلو، بلوط و آلوچه وحشی را مناسب دانستند. محمدی نیز از کاشت موفق‌آمیز نهال‌های تاق، خارشتر، شب‌بوی صحرایی و منداب برای حذف سیانور و پیشگیری از گردوغبار در سد باطله معدن طلای موته گزارش کرده است.‌

اقدامات و پژوهش‌هایی مشابه این امر در معادن ایران در حال انجام است. با این‌حال همان‌طور که در ابتدا بیان شد باید بازسازی معادن در همان گام‌ها نخست معدنکاری مورد توجه قرار گیرد و ارزیابی‌های دقیق‌تری برای حفظ اکوسیستم انجام شود. پژوهش‌هایی نیز حاکی از این امر هستند که نهال‌کاری در جذب عناصر سنگین، به گونه دیگر آسیب خود را نشان می‌دهد. بنابراین ایران به‌عنوان یک کشور معدنی بیش از پیش به فهم دقیق‌تری از بازسازی و چگونگی اثرگذاری‌های آن نیازمند است.

منابع مطالعاتی:

• انتخاب گونه گیاهیی مناسب برای بازسازی معدن مس سرچشمه به روش TOP SIS فازی؛ ایرج علوی، افشین اکبری و محمد عطایی؛ نشریه علمی-پژوهشی مهندسی معدن؛ دوره ششم، شماره هجدهم، 1392؛ صص 106-101
• انتخاب پوشش گیاهی برای احیای محیط‌زیست معدن مس سونگون به روش شباهت به گزینه ایده‌آل فازی؛ ایرج علوی، ناصر پیروزنیا؛ علوم و تکنولوژی محیط‌زیست، دوره هفدهم، شماره 4، 1394
• استفاده از روش AHP  فازی برای انتخاب گونه‌های گیاهی در طرح بازسازی معدن مس سونگون منطقه ارسباران؛ ایرج علوی، مهدیه مسلمی، ناصر پیروزنیا؛ ویژه‌نامه نشریه دانش کشاورزی و تولید پایدار؛ 1394
• بررسی تغییر کاربری اراضی رویشگاه‌های جنگلی به معدن و توان‌سنجی منطقه برای اجرای پروژه جنگل‌کاری (مطالعه موردی: معدن مس دره‌زار)؛ میثم صیادی لطف‌آبادی؛ دانشگاه یزد؛ کارشناسی ارشد؛ 1390.
• تاثیرات مثبت معدنکاری بر محیط‌زیست برگرفته از مقاله Positive impacts of mining activities on environment ، مرضیه مینایی مبتکر، مرتضی اصانلو، کنفرانس ecological restoration mine reclamation and، 2014
• نتایج پژوهش‌های منوچهر محمدی، کارشناس ارشد و متالورژیست طراحی آموزش و آنالیز فرآیند تولید و استاندارد تصفیه طلا، نقره و فلزات گروه عناصر نادر خاکی، instagram.com
• ABANDONED MINE LAND RECLAMATION CHALLENGE AND OPPORTUNITIES (HOLISTIC APPROACH), Paulo J.C. Favas, Louis E. Martino, Majeti N.V. Prasad, Bio-Geotechnologies for Mine Site Rehabilitation, sciencedirect.com
• Planting the future,2018, riotinto.com
• Rehabilitation on North Stradbroke Island, www.oresomeresources.com

---

[1] Reclamation

[2] Restoration

[3] Rehabilitation

[4] Replacement

[5] Weipa

[6] North Stradbroke Island