با مهم‌ترین ریسک‌هایی که معادن را تهدید می‌کنند، آشنا شوید

طراحی و اجرای پروژه‌های معدنی نیازمند سرمایه‌گذاری قابل توجهی است. زیرا پروژه‌های معدنی جزو پر مخاطره‌ترین پروژه‌ها هستند و هر نوع عدم قطعیت با تاثیر نامطلوب (ریسک) می‌تواند میزان خسارت را زیاد کند. به‌همین ‌دلیل هر ساله ریسک‌هایی که پروژه‌های معدنی را تهدید می‌کند در الک‌های متعدد ریخته می‌شوند تا خطرهای ریز از خطرهای درشت جدا شوند و به این ترتیب کسب‌وکارهای معدنی بتوانند از قبل برای آن‌ها آماده شوند. دو شرکت بزرگ مشاوره‌ای «ارنست اند یانگ» (Ernst&Young) و «کی پی ام جی» (KPMG) ده ریسک حوزه معدنکاری در سال 2019 را فهرست کرده‌اند.

ریسک‌های خارجی دربرابر ریسک‌های داخلی

تنها عملیات معدنکاری نیست که ریسک‌زاست بلکه برخی شرایط خارجی هم می‌تواند برای یک پروژه معدنی ریسک به همراه داشته باشد. بنابراین می‌توان گفت که ریسک پروژه‌های معدنکاری در دو دسته مرتبط با شرایط داخلی و خارجی قابل ارزیابی است. عواملی مثل ذخیره و عملیات معدنی ازجمله تهدیدهای داخلی یک پروژه معدنی هستند و وضعیت بازار و تجارت، ریسک‌های خارجی پروژه‌های معدنی محسوب می‌شوند. « Uleto Fuentes»، پژوهشگر حوزه ریسک، ریسک‌های موجود در صنعت معدنکاری را به این صورت طبقه‌بندی کرده است: ریسک زمین‌شناسی، ریسک ژئوتکنیکی، ریسک پروژه، ریسک عملیاتی، ریسک زیست‌محیطی، ریسک بازار، ریسک اقتصاد کلان، ریسک سیاسی و ریسک معاملاتی.

تاپ‌تن ریسک‌های معدنکاری

شرکت بزرگ حسابرسی KPMG 10 ریسک سال 2018 با بیشترین تهدید برای معادن را بر اساس یک نظرسنجی جهانی رتبه‌بندی کرده است. این رتبه‌بندی براساس نظرسنجی از بیش از 130 نفر از مدیران شرکت‌های معدنی در کانادا، استرالیا، برزیل و آفریقای جنوبی تهیه شده است. این ریسک‌ها به‌ترتیب از رتبه 1 تا 10 عبارتند از: ریسک‌های مالی بزرگ[1]، ریسک‌های دریافت مجوز[2]، روابط با ذی‌نفعان محلی و مجوز اجتماعی برای عملیات[3]، دسترسی به سرمایه شامل نقدینگی[4]، رکود/عدم قطعیت اقتصادی[5]، قابلیت دسترسی و جایگزینی ذخایر و منابع[6]، بی‌ثباتی سیاسی[7]، مسئولیت/ تغییرات پذیرش و قانون‌گذاری[8]، کنترل هزینه‌های عملیاتی[9]، ریسک‌های محیط‌زیستی شامل قوانین جدید[10] و دسترسی به استعدادها[11]. شکل یک سهم هر یک از این ریسک‌ها را براساس اهمیت‌شان از نظر پاسخ‌دهندگان نشان می‌دهد.

شرکت ارنست اند یانگ نیز 10 ریسک‌ اول شرکت‌های معدنی و فلزی در سال 2019 را معرفی کرده است که به ترتیب عبارتند از: مجوز اجتماعی عملیات، تاثیرگذاری دیجیتال، به حداکثر رساندن سود سهام، امنیت فضای سایبری، افزایش هزینه‌ها، انرژی، آینده فضای کاری و نیروی کار، تحول دیجیتال و فناوری، تقلب و کلاه‌برداری در قراردادها و مواد خام جدید جهانی. در شکل دو رتبه هر کدام از این ریسک‌ها در سال 2019 و 2018 با هم مقایسه شده است.

شکل 1- تاپ‌تن ریسک‌های معدنی از نظر شرکت KPMG (مقادیر بر حسب درصد است)

شکل 2- 10 ریسک تهدیدکننده شرکت‌های معدنی از نظر ارنست اند یانگ

استمرار و تغییر در چشم‌انداز ریسک

10 ریسک برتر بر اساس نظرسنجی شرکت ارنست اند یانگ در گزارش سال‌های 2018 و 2019 مشابه است، اما دارای رتبه و اهمیت متفاوتی هستند. به‌عنوان مثال، مجوز اجتماعی عملیات که اشاره به میزان مسئولیت‌پذیری شرکت معدنی در زمینه اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی دارد، در سال 2018 در جایگاه هفتم قرار داشته است، در حالی‌که این موضوع مهم‌ترین ریسک شرکت‌های معدنی در سال 2019 است. باتوجه به چالش‌های زیست‌محیطی اخیر در اثر شکست سد باطله، آلودگی آب و ذخایر محدود آب، اشتغال و…، شرکت‌های معدنی بیش از پیش زیر ذره‌بین جوامع محلی، دولت‌ها و سازمان‌های غیرانتفایی قرار گرفته‌اند.

از طرف دیگر در رتبه‌بندی شرکت KPMG، دسترسی به استعدادها و نیروهای ماهر جزو 10 ریسک اول معدنکاری قرار گرفته است. باتوجه به افزایش سن متخصصین معدنی و نزدیک شدن آنها به سن بازنشستگی، افزایش پروژه‌های معدنی و ورود فناوری به دنیای معدن، جذب استعدادها مدت‌هاست برای صنایع معدنی به یک چالش تبدیل شده است. بخشی از این ریسک به علت قرار گرفتن معادن در مناطق دور از شهر و کمبود نیروی ماهر در آن مناطق است. این موضوع باعث شده شرکت‌های معدنی در چند سال اخیر به استفاده از فناوری‌های نوین و اتوماسیون رو بیاورند تا بتوانند از دفاتر مرکزی خود و شهر، معادن را کنترل و پایش کنند. با این حال تامین نیروی متخصص همچنان چالش‌انگیز است.

افت رتبه ریسک کنترل هزینه سرمایه

شرکت KPMG همچنین اعلام کرده است که در مقایسه با سال گذشته، ریسک «کنترل هزینه‌های سرمایه» از رتبه پنجم به رتبه دوازدهم تغییر جایگاه داده است. احتمالا این مساله به دلیل کاهش هزینه‌های سرمایه در سال‌های اخیر است. برخی پیش‌بینی می‌کنند صنایع، کمبود عرضه فلزات را به‌دلیل سرمایه‌گذاری محدود در پروژه‌های معدنی جدید یا پروژه‌های توسعه‌ای و همچنین کاهش عیار مواد معدنی تجربه خواهند کرد. البته پژوهش‌ها نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری‌ها در چند سال آینده افزایش خواهند یافت. این مساله به ویژه در مورد توسعه پروژه‌ها برای یافتن ذخایر جدید در مناطق دورافتاده اتفاق خواهد افتاد.

شرکت KPMG حتی تفاوت‌ ریسک در بخش مواد معدنی مختلف را نیز ارزیابی کرده است. ریسک قیمت کالا برای فلزات پایه بالاتر از فلزات گران‌بها است. از این‌رو، احتمال رکود اقتصادی برای فلزات پایه بالاتر از فلزات گرانبها است. این امر ممکن است به‌دلیل کاهش بالقوه در اقتصاد چین باشد. همچنین ریسک‌های قوانین و مقررات و خطرات زیست محیطی برای فلزات گرانبها کمتر از سایر فلزات است.

ریسک، خط قرمز سرمایه‌گذاری

تصمیم‌گیری سرمایه‌گذاران در پروژه‌های معدنی به‌شدت به عوامل ایجادکننده ریسک‌های معدنی وابسته خواهد بود. بنابراین شناخت این ریسک‌ها و آمادگی برای مواجهه با آن‌ها بسیار مهم است. استاندارد مدیریت پروژه ([1]PMBOK) ریسک را عدم قطعیتی تعریف کرده است که می‌تواند با تاثیر نامطلوب خود در نهایت زیان در پی داشته باشد. به‌عبارت دیگر، ریسک‌ها مجموعه اتفاقاتی هستند که می‌توانند دربرگیرنده تهدیدها برای اهداف یا فرصت‌ها برای ارتقای اهداف باشند. به‌همین دلیل شناسایی عوامل ایجادکننده ریسک و آگاهی از میزان و نوع تاثیرات و رتبه‌بندی صحیح آن‌ها مساله بسیار مهمی است که می‌تواند در کاهش خسارت‌های احتمالی کمک‌کننده باشد و به سرمایه‌گذار این دورنما را بدهد که تا چه میزان مسیر موفقیت او پر التهاب خواهد بود.

یافتن ردپای ریسک با مدیریت ریسک

هر پروژه‌ای برای کم کردن پیامدهای منفی ریسک‌های خود نیازمند مدیریت ریسک است. در واقع باید فرایند سامان‌یافته‌ای برای شناسایی، تجزیه و تحلیل و پاسخ‌ به ریسک‌های پروژه انجام شود. به تعبیر دیگر برای مدیریت ریسک طبق استاندارد PMBOK باید شش مرحله سپری شود تا خطرهای پروژه به حداقل برسد. این مراحل به‌ترتیب عبارتند از: برنامه‌ریزی مدیریت ریسک، شناسایی ریسک، تجزیه و تحلیل کیفی ریسک، تجزیه و تحلیل کمی ریسک، برنامه‌ریزی پاسخ به ریسک و کنترل و بازبینی ریسک. از این‌رو، پژوهشگران زیادی در برنامه‌ریزی‌های معدنی روی شناسایی ریسک‌ها مطالعه داشته‌اند. برخی از این پژوهشگران روش‌های ارزیابی ریسک در انتخاب تجهیزات و طراحی عملیات را مورد بحث قرار داده‌اند و احتمال وقوع حادثه، حداکثر تاثیر آن‌ها روی تجهیزات و تولید را ارزیابی و سپس با ماتریس احتمال -اثر ریسک‌ها را رتبه‌بندی کرده‌اند. گروه دیگر برای پیش‌بینی بودجه مدیریت ریسک‌ها در پروژه‌های معدنکاری زیرزمینی، روش کیفی آنالیز ریسک را بررسی یا با توجه به عدم قطعیت‌های زمین‌شناسی و اقتصادی برای یک کانسار، با استفاده از نرم‌افزارهایی همانند @RISK به ارزیابی پروژه‌های معدنی بر مبنای روش جریان نقدینگی تنزیل‌یافته پرداخته‌اند‌ و نشان داده‌اند چگونه طراحان می‌توانند ایده‌ها و پیش‌بینی‌های بهتری از چگونگی تاثیر عدم قطعیت روی پروژه‌های آتی ارائه دهند.

به‌عنوان مثال، پژوهشگرانی در استرالیا با اشاره به اینکه یکی از محدودیت‌های روش مرسوم ارزیابی ریسک، تمرکز روی اجتناب از رخدادهای منفی است، تاکید دارند که از دیدگاه توسعه پایدار باید تاثیرهای مثبت نیز همانگونه لحاظ شود. از این‌رو، آن‌ها تلاش کردند که روش جدیدی با اعمال الزام‌های توسعه پایدار برای استفاده در سه معدن زغال‌سنگ استرالیا توسعه دهند. در ایران نیز، پژوهشگران دانشگاهی عدم‌قطعیت‌های اکتشافی، اقتصادی و مهندسی را معرفی  کرده‌اند و به نقش آن‌ها در مرحله طراحی معدن پرداخته‌اند. این پژوهشگران به‌منظور از بین بردن یا کاهش ریسک به سطح قابل قبول، پیشنهادهایی ارائه کرده‌اند. گروه دیگر آن‌ها نیز تکنیک‌هایی همانند MADM را برای شناسایی ریسک‌های پروژه‌های تونل‌سازی و ارزیابی و رتبه‌بندی آن‌ها به کار برده‌اند و حتی از روش‌هایی مانند روش «مونت کارلو» برای ارزیابی اقتصادی و تحلیل ریسک معدنی نظیر معدن مس سونگون استفاده کرده‌اند.

آینده روشن است

با این حال شرکت KPMG اعلام کرده است که حتی با وجود ریسک‌های متعدد، صنعت معدنکاری به‌طور کلی نسبت به آینده اطمینان دارد. آن‌ها طی یک نظرسنجی از پاسخ‌دهندگان خواستند که چشم‌انداز رشد خود را نسبت به سال قبل ارزیابی کنند. به‌طور کلی، 66 درصد از پاسخ‌دهندگان گفته‌اند که نسبت به چشم‌انداز رشد شرکت خود در آینده «مطمئن» یا «خیلی مطمئن» هستند.

منابع مطالعاتی:

• گزارش 2019 شرکت KPMG تحت عنوان Risks and opportunities for mining
• گزارش 2019 شرکت ارنست اند یانگ پیرامون 10 ریسک بزرگ پیش روی شرکت‌های معدنی فلزی در سال میلادی 2020-2019
• ارائه رویکردی جهت ارزیابی ریسک در معادن روباز با استفاده از روش FAHP و Fuzzy TOPSIS ، احمدرضا صیادی، مسعود منجزی، محمدرضا شریفی، نشریه علمی پژوهشی روش‌های تحلیلی و عددی در مهندسی معدن، شماره 6، 1392، صص 58-48

[1] Project Management Body of Knowledge

[1] Macro financial risks

[2] Permitting risk

[3] Community relations and social license to operate

[4] Access to capital, including liquidity

[5] Economic downturn/uncertainty

[6] Ability to access and replace reserves

[7] Political instability

[8] Regulatory and compliance changes/ burden

[9] Controlling operating costs

[10] Environmental risks, including new regulations

[11] Access to key talent