از بنگاه اقتصادی مسئول که حرف می‌زنیم، از چه حرف می‌زنیم

در عصر حاضر کسب سود و درآمد دیگر تنها هدف شرکت‌ها نیست و علاوه بر آن، ایجاد محصول باکیفیت و با قیمت مناسب نیز به تنهایی به ادامه حیات یک شرکت کمک نمی‌کند. مطرح شدن مفاهیمی همانند «مسئولیت‌ اجتماعی سازمان[1]» یا همان CSR رنگ دیگری به فعالیت‌های  بنگاه‌های اقتصادی بخشیده است؛ به‌گونه‌ای که اکنون در رقابت بین شرکت‌ها، شرکتی موفق‌تر است که پاسخگوی خوبی به انتظارهای جامعه خود باشد. در گزارش پیشِ رو نگاهی کرده‌ایم به مفهوم مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی و روند پدیدار شدن CSR.

 CSR چه زمانی متولد شد؟

مفهوم «مسئولیت اجتماعی» در عمل در اواخر قرن 18 پدیدار شد؛ زمانی که صاحبان کارخانه‌های بزرگ صنعتی برای جلوگیری از اعتصابات کارگری به تامین برخی امکانات رفاهی برای کارگران روی آوردند. پس از آن در سال‌های دهه 1920 زمانی که صنعتگران قدرتمندی همانند «اندرو کارنگی»[2] و «هنری فورد»[3] به‌منظور ارتقای شرایط اجتماعی، بخشی از بودجه خود را به امور خیریه اختصاص دادند، این مفهوم برای اشاره به فعالیت‌های خیرخواهانه و بشردوستانه صاحبان بنگاه‌های اقتصادی به کار رفت.

اما اولین فردی که به‌طور مستقیم از مفهوم «مسئولیت اجتماعی صاحبان کسب‌وکار[4]» یاد کرد، «هوارد بوئن[5]» بود که او را پدر CSR می‌نامند. او مسئولیت اجتماعی را اینگونه تعریف می‌کند: «مسئولیت اجتماعی آن تعهداتی است که صاحبان کسب‌وکار آن‌ها را می‌پذیرند تا سیاست‌گذاری‌ها، تصمیم‌ها و اعمال آن‌ها از نظر اهداف و ارزش‌های جامعه مطلوب باشد». او در اهمیت این مفهوم اشاره کرد که مسئولیت اجتماعی حقیقتی است که باید کسب‌وکار را هدایت کند.

«کیت دویس[6]» نیز به‌عنوان اولین نظریه‌پرداز این حوزه چنین بیان کرد که «مسئولیت اجتماعی شرکتی به آن دسته از تصمیم‌ها یا اعمال صاحبان کسب‌وکار اطلاق می‌شود که حداقل بخشی از آن‌ها به‌خاطر کسب منافع مستقیم اقتصادی نباشد». در واقع همان‌طور که «کلارنس سی.والتون[7]» بیان کرده است، مسئولیت اجتماعی شرکتی نوعی روابط نزدیک را بین جامعه و سازمان به‌ رسمیت می‌شناسد.

یکی از تعاریف جدیدی که در زمینه CSR مطرح شده متعلق است به استاندارد ایزو ۲۶۰۰۰. این استاندارد، استاندارد مسئولیت اجتماعی است و مسئولیت اجتماعی را این‌گونه تعریف می‌کند‌: «مسئولیت اجتماعی مسئولیت یک سازمان در قبال تاثیر تصمیم‌ها و فعالیت‌هایش بر محیط‌زیست و جامعه، از طریق رفتار شفاف و اخلاقی است که به‌ توسعه پایدار، از جمله بهداشت و رفاه جامعه کمک می‌کند. مسئولیت اجتماعی در نظر گرفتن انتظارات ذی‌نفعان و مطابقت با قانون اجرایی و هنجارهای بین‌المللی رفتار است که در سراسر سازمان یکپارچه است و در تمامی روابط به کار بسته می‌شود».

 استاندارد ایزو 26000 نخستین تلاش جهانی در تعریف و پیاده‌سازی مفهوم و اصول مسئولیت‌ اجتماعی در سازمان‌های خصوصی و دولتی است. این استاندارد در سال 2010 توسط سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO) منتشر شد و یکی از آرمانی‌ترین استانداردهای شناخته شده است. لازم به‌ذکر است که برخلاف استانداردهای سیستم‌های مدیریتی همانند ایزو 9001 و 2008 (مدیریت کیفیت) و 14001 (مدیریت زیست‌محیطی) که برای دریافت گواهینامه استفاده می‌شوند، این استاندارد یک راهنمای داوطلبانه است که برای اخذ گواهی‌نامه‌های رسمی مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.

مدل‌های مسئولیت اجتماعی شرکتی

برای فهم و اجرایی شدن هر چه بیشتر مفهوم CSR، مدل‌های متعددی  ارائه شده است که ازجمله آن‌ها می‌توان به مدل چهار بعدی کارول اشاره کرد.

«آرچی‌بی کارول»[8] یکی از سرشناس‌ترین  نظریه‌پردازان مسئولیت اجتماعی بنگاه‌های اقتصادی است. او مدل چهار بعدی را ارائه کرد که اثر قابل توجهی بر مسئولیت اجتماعی شرکتی بر جای گذاشت. این مدل یک مدلی مفهومی از عملکرد اجتماعی شرکت‌هاست. مدل او مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها را به شکل یک هرم که قاعده آن مسئولیت اقتصادی است و به‌ترتیب مسئولیت‌های حقوقی یا قانونی،‌ مسئولیت‌های اخلاقی و مسئولیت‌های بشردوستانه روی آن قرار دارند، نشان می‌دهد. کارول در تشریح این مدل بیان می‌کند که هر یک از این مسئولیت‌ها باید به‌طور ویژه مورد توجه قرار گیرند. برخورد جامعه با این چهار دسته مسئولیت اجتماعی به این صورت است که مسئولیت اقتصادی و قانونی را از سازمان می‌خواهد، انتظار دارد که سازمان مسئولیت‌های اخلاقی خود را رعایت کند و تمایل دارد که سازمان در مورد مسائل بشردوستانه دغدغه‌مند باشد. مدل مسئولیت اجتماعی شرکتی کارول در به‌صورت هرمی در شکل 1 نشان داده شده ست.

کارول همچنین بیان کرده است که مسئولیت اجتماعی به‌معنی فراموش کردن مسئولیت اقتصادی به قصد نیکی کردن نیست، بلکه مسئولانه عمل کردن در شرایط محیطی تابع الزامات حقوقی و اقتصادی است.

یکی دیگر از مدل‌های کاربردی در این زمینه مدل استاندارد ایزو 26000 است. مدل این استاندارد (شکل 2) دارای هفت بند است که بندهای 1 تا 3 به ارائه عبارت‌ها و تعاریف، درک و شناخت مسئولیت اجتماعی می‌پردازد و سایر بندها نیز مطابق شکل 2 شامل اصول مسئولیت اجتماعی، شناخت مسئولیت اجتماعی و مشارکت ذی‌نفعان، راهنمای موضوع‌های اصلی مسئولیت اجتماعی و راهنمای یکپارچه‌سازی مسئولیت اجتماعی در کل سازمان است.

ورود مسئولانه معدنکاران به قرن 21

در بین شرکت‌های موجود، شرکت‌های معدنی به‌دلیل آنکه همزمان هم نقش مهمی در تامین مواد اولیه و نیازهای جامعه دارند و هم فعالیت آن‌ها در بسیاری موارد در ارتباط مستقیم با جوامع محلی است، بیش از پیش با مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکتی درگیر هستند. به‌طوری‌که در اثر رخدادهایی همانند نفوذ مواد شیمیایی به محیط‌زیست، شکست سد باطله و… در طول دهه 1990 میلادی، معدنکاری زیر ذره‌بین نظارت عمومی قرار گرفت. این مساله در نهایت منجر به این شد که در جلسه اعضای بانک جهانی در اوایل سال 1997 پیشنهاد شود صنعت معدنکاری به‌منظور بازیابی اعتبار خود به‌صورت مثبت عمل کند و تلاش کند «مجوز اجتماعی برای عملیات[9]» را از زمان شروع عملیات در پروژه‌های معدنی کسب کند. این مجوز باید در طول عمر پروژه حفظ و منجر به ایجاد فرهنگ جدید برای صنعت شود.

مجوز اجتماعی برای عملیات مفهومی بسیار نزدیک به مسئولیت اجتماعی است. کسب مجوز اجتماعی توسط شرکت‌های معدنی از زمان شروع استقرار در منطقه و شروع عملیات اکتشاف منجر به کاهش ریسک و مشکلاتی می‌شود که شرکت‌های معدنی با معارضان محلی دارند. همچنین این مجوز توسعه پایدار در منطقه را تضمین خواهد کرد.

در ایران نیز برای اولین بار در سال 1396، شرکت پایش معدن هوشمند «راهنمای مسئولیت اجتماعی معدنکاری» را با همراهی سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)‌ تدوین کرد. این راهنما بر ارائه مفاهیم پایه مجوز اجتماعی عملیات و مسئولیت اجتماعی شرکتی، بررسی مراحل اجرای آن، استانداردهای ارزیابی محیطی، استاندارد نگارش گزارش‌های پایداری و مطالعات موردی در ایران و جهان پرداخته است و شرکت‌های معدنی با مطالعه آن می‌توانند بیش از گذشته مفهوم CSR را در سازمان خود جاری سازند.

منابع مطالعاتی

• راهنمای مسئولیت اجتماعی معدنکاری (گزارش نهایی) برای سازمان ایمیدرو؛ شرکت پایش معدن هوشمند؛ 1397.
• راهنمای مسئولیت اجتماعی معدنکاری؛ برای سازمان ایمیدرو؛ شرکت پایش معدن هوشمند؛ 1397.
• بررسی مقایسه‌ای مدل‌های مسئولیت‌پذیری اجتماعی شرکتی (CSR)؛ رضا احمدی کهنعلی، طیبه عباس‌نژاد و ماهره زنده‌بودی؛ دومین کنفرانس ملی و اولین کنفرانس بین المللی پژوهش‌های نوین در علوم انسانی؛ سیویلیکا؛ 1394.
• بررسی مفهومی مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها (CSR)؛ سید صادق علوی، سینا زینلی، فاطمه ایرانی کرمانی و فیروزه خالقی‌زاده؛ اولین کنفرانس بین المللی حماسه سیاسی (با رویکردی بر تحولات خاورمیانه) و حماسه اقتصادی (با رویکردی بر مدیریت و حسابداری)؛ سیویلیکا؛ 1392.

---

[1] Corporate Social Responsibility

[2] Andrew Carnegie

[3] Henry-Ford

[4] Social Responsibilities of the Businessman

[5] Howard R. Bowen

[6] Keith Davis

[7] Clarence C. Walton

[8] Archie B. Carroll

[9] Social License to Operate