معدنکاری سبز تب زمین را کم می‌کند

تغییرات آب‌وهوایی یا تغییرات اقلیم یکی از بیماری‌های اصلی زیست‌بوم بشر است. گرمایش زمین مهم‌ترین شکل تغییر اقلیم در جهان معاصر است که به یک تهدید جدی برای انسان تبدیل شده؛ پدیده‌ای که وجود آن ناشی از انتشار گاز‌های گلخانه‌ای نظیر دی‌اکسیدکربن (CO₂) است و صنایع مهم‌ترین منبع انتشار این گازها محسوب می‌شوند. به همین دلیل است که سازمان‌های بین‌المللی در سال‌های اخیر تلاش کرده‌اند قوانین سخت‌گیرانه‌تری را در این زمینه وضع کنند.  در این میان صنایع معدنی نیز برخی به اجبار و برخی از روی اختیار به جریان مبارزه با تغییرات اقلیم و گرمایش زمین پیوسته‌اند. جریانی که بدون شک مسیر توسعه پایدار از آن می‌گذرد و بدون توجه به آن یک جای کار مسئولیت اجتماعی سازمان‌ها می‌لنگد.

السالوادور و شیلی مشتی نمونه خروار

روزنامه «گاردین» در مارس 2017 این خبر را منتشر کرد: «مجمع قانون‌گذاری السالوادور به اتفاق آرا قانون ممنوعیت استخراج فلزات در کشور السالوادور را تصویب کرد»؛ خبری که واکنش‌های زیادی به دنبال داشت.  به‌رغم همه مخالفت‌ها اما تغییرات آب‌وهوا در السالوادور بر هیچ‌کس پوشیده نبود و به‌همین دلیل قانون السالوادور به‌طور مستقیم استخراج معادن و فلزات را هدف قرار داده بود و اهمیت مساله تغییرات اقلیم در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌های استراتژیک را گوشزد می‌کرد. پیش از تصویب این قانون نیز، منتقدان بخش معدن السالوادور توجه خود را به آسیب‌پذیری منابع آب کشور در اثر تغییرات آب‌وهوا جلب کرده و  معتقد بودند معدنکاری در این کشور این آسیب‌پذیری را تشدید می‌کند. علاوه بر السالوادور، در شیلی نیز به‌عنوان  یکی از قطب‌های معدنکاری جهان،  وضع بر همین منوال بود. منتقدان صنایع معدنی را متهم می‌کردند که با فشار بر منابع آب و انرژی کشور، تغییرات اقلیم را دامن می‌زنند. به همین دلیل مدیران غول‌های معدنی جهان در پی پاسخ برآمدند.

تاثیرات متقابل معدنکاری و تغییرات اقلیم

اما معدنکاری چگونه به تغییرات آب‌وهوایی دامن می‌زند؟ و تغییرات اقلیم چه اثری بر معدنکاری دارند؟ «اسکات اودل» (Scott D. Odell) و همکارانش به این سئوالات پاسخ داده‌اند. همان‌طور که در شکل 1 نشان داده شده است، بین تغییرات آب‌وهوا و معدنکاری و سایر عوامل موجود، مسیرهای تاثیرگذاری مختلفی مشاهده می‌شود. در مسیر (1) تغییرات آب‌وهوایی به‌طور مستقیم روی فعالیت معدنی اثر می‌گذارد. نمونه‌هایی از این نوع ارتباط به این صورت  است که افزایش کمبود آب می‌تواند فعالیت‌های تولید و فرآوری در معدن را پیچیده‌تر کند که در نهایت می‌تواند منجر به بسته شدن معدن، طراحی مجدد معدن یا تغییرات تکنولوژیکی ‌شود. گرم شدن آب‌و‌هوا نیز که منجر به ذوب یخ‌ها می‌شود، خود نمونه دیگری است که مسیر دسترسی به ذخایر معدنی غیرقابل دسترس در گذشته را باز می‌کند. سومین نمونه نیز فرو ریختن ذره‌ای است که دسترسی معدن و پایداری زیربنایی را پیچیده می‌سازد.

مسیر (2) نشان می‌‌دهد که فعالیت معدنکاری با تغییرات آب‌وهوایی همکاری می‌کند. نمونه‌هایی از این موارد را می‌توان این‌گونه برشمرد: گسترش هر دو نوع معدنکاری در مقیاس‌های بزرگ و کوچک در مناطق جنگلی منجر به انتشار گازهای گلخانه‌ای و از بین‌رفتن جنگل‌هایی می‌شود که در زمان خود نقش پاک‌کنندگی هوا را داشتند. مثال دوم، اثر معادن زغال‌سنگ است. یک معدن زغال‌سنگ، کربن ذخیره شده زمین را به سطح زمین می‌رساند و آن را در اتمسفر آزاد می‌کند. لازم به ذکر است که علاوه بر معادن زغال‌سنگ و نشر دی‌اکسید کربن از این معادن، سایر معادن و به‌طور کلی زنجیره ارزش مواد معدنی نیز در انتشار سایر گازهای گلخانه‌ای در جو سهیم هستند.

شکل1- حلقه ارتباط بین تغییرات اقلیمی و معدنکاری

اثرهای متقابل نیز در مسیرهای (3) و (4)  خود را نشان می‌دهند. تغییرات اقلیمی و فعالیت معدنی در برابر فرآیندهای وسیع اجتماعی اثرهای متقابل دارند. مسیر (3) نشان می‌دهد فعالیت صنعتی و سیاست عمومی بر فعالیت معدنی و تغییرات آب‌و‌هوا اثر می‌گذارد. به‌عنوان مثال، سیاست‌های پهنه‌بندی کاربری زمین[1] یا سیاست مالیاتی می‌تواند بر دامنه و جغرافیای فعالیت‌های معدنی و انتشار گازهای گلخانه‌ای تاثیرگذار باشد. به‌طور مشابه، فعالیت‌های صنعتی معادن بر انتخاب‌های مربوط به عملکرد محیط‌زیستی سایت معدن، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای و برنامه‌های کاهش کربن[2] مرتبط با سایت معدن تاثیر می‌گذارند. همان‌طور که در مسیر (4) مشاهده می‌شود نیز تغییرات اقلیمی و فعالیت معدنی منجر به تاثیرات متقابل بر متغیرهای محیطی یا اجتماعی یکسان می‌شوند. درک مسیرهای (3) و (4) در حلقه ارتباط‌ بین معدنکاری و تغییرات اقیلیم از این منظر حائز اهمیت است که می‌توان به‌خوبی دلایل تاثیرگذاری‌های مختلف تغییرات آب‌وهوا و فعالیت‌های معدنی روی یکدیگر را در بررسی‌های کیفی یا کمی دریافت. برای درک بیشتر این مسیرها  و ارتباط آن‌ها با هم از مثال آب کمک می‌گیریم، چرا که آب می‌تواند در این‌جا تصویر واضحی از این اثرات متقابل بدهد. به‌عنوان مثال، در مواردی که تغییرات آب‌وهوایی منجر به کاهش دسترسی به آب می‌شود، ادامه فعالیت‌های استخراج از معادن به شکل گذشته،  دسترسی به آب برای سایرین و از جمله کاربران غیرمعدنی را محدود و محدودتر می‌کند.  این امر خود پیامدهای بی‌شماری دارد که ازجمله آن‌ها می‌توان به کشمکش‌های اجتماعی یا جابه‌جایی گروه‌های زیستی اشاره کرد.

مسیر (5) حلقه بازخورد مثبتی را ایجاد می‌کند که نشان‌دهنده ارتباط مسیرهای (1)، (2) و (4) و اثرگذاری آن‌ها بر مشاهده‌ها و پاسخ‌های جامعه مدنی، صنعت و حامیان دولتی  است که به نوبه خود بر سیاست عمومی و عملکرد صنعتی (مسیر 3) تاثیر می‌گذارد. در این حلقه ایجاد شده، می‌توان دریافت که چگونه فرایندهای یادگیری می‌تواند بر وضعیت جامعه، دولت و صنعت در مواجه با تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های صنعتی اثرگذار باشد.

در نهایت این چرخه در شرایط خاص اقتصادسیاسی قرار می‌گیرد و در آن شرایط است که به‌عنوان مثال سازمان‌های توسعه اقتصادی مدرن موثر، بر ماهیت هر نوع ارتباط ایجاد می‌شود.

 در جست‌وجوی راه‌حلی معدنی برای تغییرات اقلیم

در این میان شرکت‌های معدنی بسیاری هستند که تلاش می‌کنند تاثیرات خود بر تغییرات آب‌وهوایی را به حداقل برسانند و این‌گونه به مسئولیت اجتماعی سازمانی خود عمل کنند. ریوتینتو یکی از این شرکت‌هاست. این شرکت در گزارش مبارزه با تغییرات اقلیمی 2018 خود، چهار استراتژی‌ را برای مبارزه با تغییرات آب‌وهوایی به جهان معرفی کرد. تامین فلزات و مواد معدنی ضروری برای گذار و دستیابی به اقتصاد کم کربن، کاهش اثر کربنی[3] ، شناسایی و ارزیابی آشکارسازی ریسک‌های فیزیکی (مانند بارش‌ها، افزایش سطح آب دریاها و…) و در نهایت شرکت و حمایت کردن از سیاست‌های پیش‌برنده اهداف اقلیمی شاهراه‌های ریوتینتو برای کاهش تب جهانی و معدنکاری مسئولانه است.

شرکت ریوتینتو اولین بار در سال 2008 برای کنترل تغییرات اقلیمی در زمینه کاهش میزان شدت انتشار گازهای گلخانه‌ای، کاهش 10 درصدی طی پنج سال را هدف‌گذاری کرد. سپس افق کاهش 24 درصدی انتشار گازهای گلخانه‌ای در سال 2020 را نسبت به سال 2008 برای خود در نظر گرفت. در شکل 2 شدت انتشار گازهای گلخانه‌ای شرکت ریوتینتو نشان داده شده است. اما ریوتینتو در این راه تنها نیست؛ شرکت‌های معدنی بزرگ مانند شرکت گلنکور[4] نیز چنین افقی را در زمینه مسئولیت پذیری برای خود ترسیم کرده‌اند. گلنکور در سال 2017 اعلام کرد که هدف آن‌ها کاهش میزان تولید گازهای گلخانه‌ای تا سال 2020 به میزان 5 درصد در مقایسه با سال 2016 است. این شرکت نیز همانند ریوتینتو به‌دنبال اقتصاد کم‌کربن و افزایش میزان کارایی انرژی‌های تجدیدپذیر است.

شکل 2- شدت انتشار گازهای گلخانه‌ای شرکت ریوتینتو

منابع مطالعاتی:

• “Mining and climate change: A review and framework for analysis”, Scott D. Odella, Anthony Bebbington, Karen E. Frey, 2018, The Extractive Industries and Society, Volume 5, Issue 1, January 2018, Pages 201-214.
• Climate change, https://www.glencore.com/sustainability/climate-change,
• Our approach to Climate change, Rio Tinto, 2018

[1] Land use zoning policy

[2] Carbon offset regimes

[3] Carbon footprint

[4] Glencore