انتشار CO2 از ابتدای زنجیره تولید کلید می‌خورد

پرستو مرادی- پایش معدن هوشمند

آمار و ارقام رو به رشد صنایع معدنی ایران از یک سو و نرخ رشد مثبت انتشار گاز کربن دی‌اکسید خلاف پیمان کیوتو از سوی دیگر بهانه‌ای شد که به انتشار این گاز آلاینده و وضعیت آن در ایران و جهان نگاهی دوباره بیاندازیم و سهم منابع آلاینده در کشور را مرور کنیم. گزارش پیش‌رو شرحی بر اهمیت توجه به گاز CO₂ و روند انتشار آن در صنایع کشور است.

ایران در مسیر رشد انتشار گاز کربن دی‌اکسید

پدیده گرمایش جهانی و گازهای گلخانه‌ای موضوعی است که در دو دهه اخیر بسیار مورد بحث قرار گرفته و حتی شاخص شدت انتشار گازهای گلخانه‌ای به یکی از شاخص‌های کلیدی عملکرد (KPI) صنایع تبدیل شده است (شاخص کلیدی عملکرد، قطب‌نمای مدیران). در این بین نیز توجه به گاز کربن‌ دی‌اکسید (CO₂) سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. چرا که CO₂ حدود 60 درصد از کل گازهای گلخانه‌ای جهان را تشکیل می‌دهد. برای درک بهتر اثرگذاری گازهای گلخانه‌ای خوب است بدانیم که تا سال 2050 باید میزان آلاینده‌ها به حداقل 50 درصد از میزان آلاینده‌ها در سال 1990 کاهش یابد تا با احتمال 50 درصدی بتوان افزایش دمای کره زمین را در حد دو درجه سانتی‌گراد نگه داشت.

به نقل از فوربس در سال 2018 چین، ایالات متحده امریکا و هند به ترتیب با سهم‌ 27.8، 15.2 و 7.3 درصدی در رتبه‌های اول تا سوم انتشار CO₂ قرار گرفته‌اند. ایران نیز با سهم 1.9 درصدی رتبه هشتم را به خود اختصاص داده است. مسئله قابل توجه این است که از زمان پیمان کیوتو[1] ایالات متحده، ژاپن و آلمان نرخ رشد منفی را در انتشار CO₂ تجربه کرده‌اند. این درحالی است که ایران نرخ رشد مثبت 57.7 درصد سپری کرده است. به‌طوری‌که میزان انتشار CO₂ ایران در طول دوره 40 ساله از 1976 تا 2016 تقریبا 8.4 برابر شده است. حجم تولید کشورهای آلاینده CO₂ و تغییرات آن‌ها پس از پیمان کیوتو در شکل‌های 1 و 2 نشان داده شده است. نکته قابل توجه روند کاهشی ایالات متحده و اروپا در مقابل روند افزایشی کشورهای آسیا و خاورمیانه است که این امر ریشه در رویکردهای نوین این کشورها در استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر و کاهش تقاضای زغال‌سنگ دارد.

صنایع معدنی جزو منشاهای مهم CO₂ است

حال توجه به منشاهای آلودگی اهمیت بالایی دارد. در بین منابع آلاینده، صنایع سهم بارزی دارند که در میان صنایع نیز نیروگاه‌های حرارتی، کارخانه‌های تولید مواد شیمیایی، سیمان، کاغذسازی، نساجی و تولید فولاد مهم‌ترین صنایع آلوده‌کننده‌ هوا به‌شمار می‌روند. براساس مطالعه Balan Sundarakani بخش ساختمان نیز بیشترین پتانسیل را برای کاهش انتشار کربن در سراسر جهان دارد، چرا که 30 درصد انتشار جهانی کربن و 40 درصد مصرف منابع جهانی نتیجه فعالیت‌های ساخت‌وساز مسکن است. در واقع با توجه به تولید فولاد، برخی صنایع معدنی نیز به‌نوعی در مسیر زنجیره تامین صنعت ساختمانی بوده و اشاره شده است که صنعت ساختمان تا سال 2050 سهمی معادل 52 درصد در انتشار گاز کربی دی‌اکسید خواهد داشت. در شکل 3 نیز میزان تولید شرکت‌های معدنی جهان در انتشار CO₂ نشان داده شده است.

دستورالعمل برآورد انتشار گازهای گلخانه‌ای از فرآیندهای صنعتی وزارت صمت، مصوب مرداد 1394 نیز منشا مهم انتشار CO₂ در صنعت ساختمان در بخش تامین مواد اولیه به سه بخش صنایع معدنی (شامل تولید سیمان، آهک، شیشه، چینی و سرامیک)، صنایع شیمیایی (همانند تولید کاربید، اتیلن و متانول) و صنایع فلزی (تولید آهن و فولاد و آلومینیوم) تقسیم کرده است. بنابراین توجه به حلقه‌های نخست زنجیره و تامین مواد اولیه در کاهش انتشار CO₂ اهمیت بارزی دارد.

علی محقر و همکارانش میزان سرانه انتشار CO₂ از زنجیره تامین ساخت‌وساز را شبیه‌سازی کردند. آن‌ها با توجه به نتایج شبیه‌سازی خود دریافتند که میزان سرانه در سال 1403 نسبت به سال 1393 یک رشد 112 درصدی را سپری خواهد کرد و به 1.28 تن کربن دی اکسید به‌ازای هر فرد می‌رسد. آن‌ها بیان کردند که با سیاست‌های کنونی میزان انتشار این گاز رو به افزایش است، بنابراین بهتر است که سیاست‌های دیگری همچون افزایش قوانین و دستورالعمل‌های دولتی برای کاهش انتشار CO₂، فرهنگ‌سازی و ارتقای نقش مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، آموزش‌های زنجیره تامین سبز و … به‌کار گرفته شود.

محسن پورعبادالهان و همکارانش نیز بیان کردند که صنایع محصولات کانی غیرفلزی با داشتن سهم 25.8 درصدی در سال 1390 بیشترین نقش را در انتشار آلودگی CO₂ صنایع 10 نفر کارکن و بیشتر ایران داشته است.

مسیر ایهامی توسعه اقتصادی صنایع فلزی و معدنی ایران

بیان شده است که نظریه زیست محیطی کوزنتس در ارتباط با انتشار CO₂ در ایران صادق است. در واقع منحنی زیست‌محیطی کوزنتس نشان‌دهنده رابطه بلندمدت بین میزان آلودگی (انتشار CO₂) و رشد اقتصادی (درآمد سرانه) است. این مدل بر این فرض استوار است که در مراحل اولیه رشد اقتصادی کشور، کیفیت محیط‌زیست بدتر می‌شود، اما بعد از رسیدن به نقطه‌ای با نام نقطه چرخش، این وضعیت همراه با رشد اقتصادی بهبود خواهد یافت (شکل 4).

به‌عنوان مثال در خصوص ارتباط رشد اقتصادی و آلایندگی می‌توانیم به صنعت آهن اسفنجی ایران اشاره کنیم. ایران و هند بیش از 50 درصد تولید کل آهن اسفنجی در جهان را به خود اختصاص داده‌اند. خاورمیانه و آسیا نیز با سهم‌های 38 و 34 درصدی بالاترین تولید این محصول را از آن خود کرده‌‌اند. گزارش انجمن جهانی فولاد نیز بیان کرده است که در ماه میلادی گذشته سال جاری ایران موفق به کسب رتبه اول در دنیا شد. اگر چه در نگاه نخست این خبر می‌تواند خوشحال کننده است. اما این رشد پرشتاب از زاویه دیگر نیز قابل بررسی است.  چرا که ایران به علت دسترسی به گاز و سوخت‌های فسیلی توانسته میزان تولید آهن اسفنجی خود را بالا برده و رتبه نخست را کسب کند.  حال باید توجه داشت که نیروگاه‌های سوخت فسیلی و صنایع متکی بر این سوخت‌ها رتبه نخست انتشار CO₂ را دارند، بنابراین توجه به این صنایع اهمیت بارزی دارد.

حال پرسش اینجاست آیا کسب رتبه‌های ممتاز در صنایع اینچنینی و توسعه اقتصادی هم‌سو با توسعه پایدار است یا خیر؟ تیترهای خبری و اتهام‌های آلودگی کارخانه‌هایی نظیر آهن اسفنجی تا چه حد صحت دارد؟ آیا هم‌سو با رشدهای پرشتاب تولیدی صنایع معدنی، قوانین و الزامات توسعه پایدار اجرا می‌شود؟ البته نرخ رشد انتشار CO₂ خلاف پیمان کیوتو گویا پاسخ منفی به این پرسش‌هاست. از این‌رو پرداختن دقیق‌تر به سهم صنایع معدنی در انتشار CO₂ در ایران و شفاف‌سازی‌ها بیش از پیش احساس می‌شود.

منابع مطالعاتی

1. forbes.com
2. worldbank.org
3. hamshahrionline.ir
4. statista.com
5. WORLD DIRECT REDUCTION STATISTICS, 2018, www.midrex.com
6. Balan Sundarakani, Arijit Sikdar and Sreejith Balasubramanian, System dynamics-based modelling and analysis of greening the construction industry supply chain, Int. J. Logistics Systems and Management, Vol. 18, No. 4, 2014
7. بررسی سیاست‌های کاهش انتشار کربن دی‌اکسید از صنعت ساختمان با استفاده از مدل‌سازی دینامیکی؛ علی محقر، مهناز حسین‌زاده، حنان عموزاد و امین شاکرزاده؛ مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری؛ صص 328-307
8. تجزیه عوامل موثر بر انتشار آلودگی دی‌اکسید کربن در صنایع محصولات کانی غیرفلزی؛ محسن پورعبادالهان کویچ، محمد مهندسی برقی اسگویی، حسین پناهی، خدیجه صالحی ابر و ایرج قاسمی؛ فصل‌نامه علمی-پژوهشی مطالعات اقتصادی کاربردی ایران، سال چهارم، شماره 16؛ زمستان 1394
9. بررسی عوامل تعیین‌کننده انتشار گاز CO₂ در ایران (کاربرد نظریه زیست‌محیطی کوزنتس)؛ مجله محیط‌شناسی، سال 35، شماره 52؛ زمستان 88، صص 110-99

---

[1] پیمانی که در 1997 در سومین کنفرانس اعضای UNFCCC در کیوتوی ژاپن به تصویب رسیده و هدف آن تشویق به کاهش تولید گازهای گلخانه‌ای است. این پیمان از سال 2005 جنبه اجرایی به خود گرفت و فراگیرترین توافقنامه محیط‌زیستی و توسعه پایدار به‌شمار می‌رود.