آیا وفور منابع معدنی در یک کشور باعث عقب‌ماندگی اقتصادی آن کشور می‌شود یا رشد اقتصادی را برای آن همراه دارد؟ سئوالی که پاسخ آن محل بحث و مطالعات فراوان قرار گرفته است. البته غالب این مطالعات بیش از هر چیز بر سنجش شاخص‌های اقتصادی تمرکز کرده‌اند و شاخص‌های اجتماعی را نادیده گرفته‌اند. بنابراین دقیقا نمی‌دانیم کشورهایی با منابع معدنی غنی در شاخص‌هایی مثل دسترسی به غذا، امید به زندگی، سلامت، آموزش، دسترسی به آب بهداشتی و… چه پیشرفت‌هایی داشته‌اند یا اساسا به پیشرفتی در این زمینه‌ها رسیده‌اند یا خیر؟ در مقاله پیشِ رو که ترجمه مقاله‌ای است از شورای جهانی معدنکاری با عنوان «پیشرفت اجتماعی در کشورهای متکی به معدن»، تلاش کرده‌ایم پاسخی برای سئوال ابتدای این مقاله پیدا کنیم. محققان این پژوهش تلاش کرده‌اند مجموعه‌ قابل توجهی از شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی را در کشورهایی با اقتصاد معدنی در طول 20 سال گذشته مورد بررسی قرار دهند. این چارچوبِ زمانی شامل دو دهه‌ است که به شروع پروژه اهداف توسعه پایدار سازمان ملل (SDGs) ختم می‌شود. SDGs در سال 2015 آغاز شد و شامل مجموعه‌ای از 17 هدف جهانی بلندپروازانه است. بر این اساس یک فراخوان عملی بین‌المللی برای کشورهای عضو سازمان ملل صادر شد تا به فقر پایان دهند، از سیاره زمین حفاظت کنند و صلح و شادکامی را تا سال 2030 در جهان حاکم کنند.

مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی (CSR) از مفاهیم وارداتی است که کاربرد بسیار گسترده‌ای در ادبیات سیاست‌مداران، فعالان اقتصادی، کنشگران اجتماعی و حتی سلبریتی‌های دنیای مجازی پیدا کرده است. CSR به این موضوع اشاره دارد که کسب‌وکارها ملاحظات زیست‌محیطی و اجتماعی را در سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات خود دخیل کنند. اما این مفهوم مانند تمامی مفاهیم وارداتی دیگر با بدفهمی‌هایی مواجه است. حدود دو‌سال پیش در پروژه مسئولیت اجتماعی یکی از معادن کشور درگیر بودم که مثالی تمام‌عیار از کج‌فهمی مفهوم CSR و تبعات بعدی آن است. این پروژه شامل مطالعات اسنادی و میدانی، جلسات تسهیل‌گری و راهبری و یک فاز عملیاتی بود. پس از مطالعات اولیه که شامل گردآوری و جمع‌بندی همه اطلاعات اسنادی همچنین مصاحبه با ذی‌نفعان محلی معدن بود، بازدید از سایت معدن و مصاحبه با سایر ذی‌نفعان پیشنهاد شد. نامه‌نگاری‌های لازم را انجام دادیم و تدارکات سفر را چیدیم. شب قبل از سفر درحالی‌که تمام گروه آماده حرکت بود، با تماس‌های پی‌درپی از ورود ما به معدن ممانعت به عمل آمد و اندکی بعد سهامدار اصلی معدن پروژه را متوقف کرد. با این حال، ما اخبار معدن مذکور را رصد می‌کردیم؛ یک هفته بعد از توقف پروژه ما، مدیرعامل این معدن عوض شد و اندکی بعد مستنداتی به بیرون درز کرد که نشان از ردوبدل‌شدن پول‌های کلان بین تعدادی از ذی‌نفعان قدرتمند معدن داشت. به این شکل از حل‌وفصل مناقشات یک کسب‌وکار با ذی‌نفعانش که متاسفانه بسیار شایع است، «مدیریت باج» گفته می‌شود و بسیاری از شرکت‌ها CSR را مترادف با همین مدیریت باج می‌دانند! درواقع آنچه را در این معدن اتفاق افتاد، می‌توان به این شکل خلاصه کرد: یک مدیریت به دنبال حل معضلات معدن به شکل مسئولانه است و می‌خواهد با اجرای یک پروژه، CSR این کار را انجام دهد، اما گروه‌های بانفوذ جلوی این مدیریت را می‌گیرند، پروژه CSR را متوقف و بودجه آن را البته با همان نام CSR بین خود و سایر ذی‌نفعان متنفذ تقسیم می‌کنند. به همین دلیل CSR در بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌ها چیزی بیش از خیریه، مدیریت باج، فعالیت‌های روابط ‌عمومی و در بدترین حالت سبزشویی یا «Greenwash» نیست. بنابراین این روزها بیش از آنکه نیاز داشته باشیم بگوییم مسئولیت اجتماعی شرکت‌ها، سازمان‌ها و بنگاه‌های اقتصادی ایرانی چه چیزی است؟ باید از این حرف بزنیم که CSR چه چیزی نیست؟ ما نیازمند کمپینی اجتماعی برای نجات واژه «مسئولیت اجتماعی» از شر آفتی به اسم تبلیغات هستیم! خاصه در این موسِم انتخابات! غیر از این باشد، شکست هر نوع فعالیتی در این زمینه قابل پیش‌بینی و ناگزیر است.

امروزه پذیرش مسئولیت اجتماعی ازسوی شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی به یکی از مهم‌ترین درخواست‌های مردم و فعالان حوزه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی تبدیل شده است؛ با این حال شرکت‌ها به عنوان بنگاه‌های اقتصادی به دنبال کسب سود و درآمد بیشتر هستند و به همین دلیل این مسأله مطرح می‌شود که تلاش برای پایبندی به تعهدات اجتماعی چه تاثیری بر بازدهی اقتصادی آن‌ها دارد. در این گزارش به بررسی تحقیقات صورت گرفته در زمینه ارتباط مسئولیت اجتماعی و عملکرد مالی شرکت‌ها و روش‌های بررسی این موضوع پرداخته خواهیم پرداخت.

چالش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی پیشِ روی شرکت‌های معدنی مثل تعامل با ذی‌نفعان محلی، آلودگی‌های زیست‌محیطی و ضرورت دستیابی به توسعه پایدار، کشورها و سازمان‌های معدنی