منطقه سنگان، یکی از ذخایر بزرگ سنگ آهن کشور و حتی خاورمیانه است، اما جستجوی نام این منطقه همواره پیوندی با نگرانی‌ها و شکایت‌های متعدد جوامع محلی این خطه دارد. سنگان بهانه خوبی شده است که این‌بار به اهمیت مسئله مجوز اجتماعی عملیات[1] و لزوم استقرار مکانیزم شکایت[2] در پروژه‌های معدنی و صنایع معدنی بپردازیم. مکانیزمی که به معدنکاران کمک خواهد کرد که بیش از پیش بتوانند با همکاری جوامع محلی و سایر ذی‌نفعان رشد سازنده‌ای را ایجاد کنند و بتوانند بزرگ‌ترین ریسک صنعت خود را کاهش دهند.
اعتماد زیربنای معدنکاری پایدار و توسعه پایدار
موسسه «ارنست و یانگ» به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مشاوران مالی دنیا هر سال لیستی از ده ریسک برتر صنایع معدنی در آن سال را ارائه می‌دهد. این ریسک‌ها مهم‌ترین چالش‌هایی هستند که معادن و صنایع معدنی در بخش‌های مختلف عملیات خود با آنها درگیر خواهند بود. با این‌حال در چند سال گذشته، مجوز اجتماعی عملیات عنوان بزرگ‌ترین ریسک صنایع معدنی را به خود اختصاص داده است. مجوز اجتماعی عملیات در واقع اشاره به مجوزی نامشهود دارد که ریشه در اعتماد ذی‌نفعان به شرکت‌ها و پروژه‌های معدنی داشته و از طرف آنها به شرکت اعطا می‌شود.
آلودگی‌های زیست محیطی پروژه‌های معدنی، چالش‌های اجتماعی و اقتصادی صنایع معدنی در جوامع و کشورهای میزبان و عدم اعتماد ذی‌نفعان از جمله جوامع محلی به این پروژه‌ها باعث شد که توجه مدیران معدنی به مجوز اجتماعی عملیات جلب شود. این مجوز در بالاترین سطح خود می‌تواند همراهی تمامی ذی‌نفعان را در پیش‌برد اهداف شرکت و پروژه به‌دنبال داشته باشد و جوامع محلی را به حامیان اصلی پروژه تبدیل کند. از طرفی این مجوز در سطح پایین خود که به معنای عدم اعتماد است، می‌تواند منجر به اعتراضات تعطیلی معادن شود.
از مهم‌ترین مثال‌های داخلی که در این زمینه می‌توان به آنها اشاره کرد، بسته شدن معدن بوکسیت تاش در شاهرود و شدت گرفتن اعتراض‌های جوامع محلی منطقه بهرام گور استان فارس به علت نگرانی‌های جامعه محلی از مسائل زیست‌محیطی و فعالیت‌های معدنکاری در این مناطق است. در دنیا نیز مثال‌های مشابهی در کشورهای پرو، شیلی، برزیل و کانادا می‌توان یافت که نگرانی از آلودگی منابع آب، اشتغال و مسائل دیگر منجر به تعطیلی پروژه‌های معدنی به ارزش چند صد میلیون دلار شده است.
صنایع معدنی سنگان نیازمند سرمایه‌گذاری در اعتماد
سنگان یکی از بزرگ‌ترین ذخایر سنگ آهن ایران است که عیار آهن آن بین 27 تا 61 درصد متغیر بوده و منطقه‌ای که مستعد تولید انرژی تجدیدپذیر از بادهای بی‌سابقه آن است. چه بسا که آس‌بادهای نشتیفان یا همان آسیاب‌های بادی خواف از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین مجموعه آس بادهای جهان به شمار می‌آیند. اما آنچه اهمیت یافته این است که چنین منطقه‌ای با چنین پتانسیل‌هایی یک منطقه محروم بوده و خبرگزاری‌های مختلف این روزها از وضعیت نامناسب منطقه سنگان از نظر کمبود آب، آلودگی هوا و… پیوسته مطالبی را منتشر می‌کنند. به‌طوری‌که بر اساس یکی از نظرسنجی‌های گزارش اقدامات استراتژیک در معادن سنگ آهن سنگان بر اساس شاخص‌های توسعه پایدار به نقل از دکتر روانبخش امیری، حدود 81 درصد از مردم منطقه معتقد بودند که مجتمع معدنی سنگان کیفیت هوا را بدتر کرده است. باید خاطر نشان کرد که عمده بحث‌ها نیز به فعالیت معدنی در این منطقه بازمی‌گردد.
به نظر می‌رسد که چالش‌های متعددی بین مردم منطقه و شرکت‌های معدنی حاضر در منطقه وجود دارد. از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها که می‌توان به تفصیل به آنها پرداخت، مسئله تامین آب است، چرا که صنایع حاضر در منطقه همگی نیاز جدی به آب دارند و باید برای آینده تامین آب چاره اساسی اندیشید، در غیر این‌صورت با توجه به کم‌آب بودن منطقه، خشک‌سالی‌های پی‌درپی و وجود صنایع با مصرف آب بالا، وضعیت کشاورزی منطقه از بین خواهد رفت و ممکن است مردم نیز در تامین آب شرب خود دچار مشکل شوند. دیگر چالش مسئله آلودگی هوا است که فعالیت‌های معدنی همچون خردایش، حمل‌ونقل مواد معدنی و … همان‌طور که در سطرهای پیشین اشاره شد، به شدت این مسئله دامن زده است. در حال حاضر نیز مردم منطقه به شیوع بیماری کرونا به‌دلیل بالا بودن تعداد پرسنل معادن منطقه سنگان و وجود اتباع خارجی از کشورهایی همانند چین واکنش‌ها و اعتراض‌هایی را بیان کرده‌اند. تیترهای خبری نیز همواره بیانگر توجه کم به دیگر شاخص‌های توسعه پایدار و خلأهای عملکردی در بخش‌هایی همچون زیرساخت‌های جاده‌ای، استفاده از نیروی بومی در فعالیت‌های معدنکاری و… در این منطقه هستند. هر چند گزارش‌هایی نیز بیانگر این است که شرکت‌ها و صنایع معدنی از نقطه نظر اجتماعی در این منطقه در راستای مفهوم مسئولیت اجتماعی شرکتی خود اقداماتی انجام داده‌اند که عبارتند از: ساختن اولین دبیرستان دخترانه، مدرسه فنی جوانه معدن، صندوق خیریه، ایجاد اشتغال، حمایت از سازمان‌های محلی، کاهش فعالیت‌های مجرمانه در منطقه و… . از منظر اقدامات اقتصادی نیز مواردی نظیر بهبود در زیرساخت‌ها و امکانات دیگر، رشد بخش صنعت، توسعه ساخت و ساز جاده و توسعه راه آهن بیان شده است.
اما باید توجه داشت تنها با ایجاد زیرساخت، رسالت صنایع معدنی در ایجاد اعتماد بین ذی‌نفعان و دست‌یابی به توسعه‌پایدار تمام نمی‌شود. همان‌طور که ذکر شد، مجوز اجتماعی عملیات که ریشه در اعتماد ذی‌نفعان به شرکت‌های معدنی دارد، امری پویا است و نیازمند بررسی منظم انتظارات، نیازها و نگرانی‌های ذی‌نفعان بخصوص جوامع محلی از شرکت‌های معدنی است. حال آنکه با وجود ایجاد زیرساخت و اشتغال در جوامع محلی منطقه سنگان، نگرانی جوامع محلی از آلودگی‌های زیست محیطی، گرد و غبار و آب نادیده گرفته شده است. شرکت‌های معدنی پیشرو دنیا برای حل این‌گونه مشکلات و با هدف ایجاد اعتماد بیشتر و همچنین کاهش اثرات منفی پروژه‌های خود و نیل به توسعه پایدار، اقدام به ایجاد مکانیزم شکایت در پروژه‌های خود کرده‌اند.
مکانیزم شکایت یک ابزار ارتباطی یاری‌دهنده است
اصول راهنمای سازمان ملل در مورد تجارت و حقوق بشر (UNGPs)[3] برخورداری از مکانیزم‌های شکایت در سطوح عملیاتی را بخش مهمی از مسئولیت شرکت‌ها در احترام به حقوق بشر و جبران خسارت‌های ایجاد شده می‌داند. این اصول هشت معیار را برای مکانیزم‌های شکایت سطح عملیاتی[4] برشمرده است که عبارتند از: مشروعیت[5]، مقبولیت[6]، قابل پیش‌بینی[7]، عدالت‌پذیری[8]، شفافیت[9]، سازگار با حقوق[10]، یک منبع یادگیری پیوسته[11] و مبتنی بر تعامل و گفت‌وگو[12].
شورای جهانی معدنکاری و فلزات (ICMM)[13] نیز مکانیزم شکایت را یکی از چند ابزار ارتباطی[14] معدنکاران برشمرده که در آن اعضای جامعه یا سایر ذی‌نفعان می‌توانند نگرانی‌های خود را نسبت به اقدامات انجام شده توسط یک پروژه معدنی با هدف حل مشکلات قبل از تشدید آنها ثبت کنند. این مکانیزم در واقع کمک‌کننده به دریافت شکایت، شفاف‌سازی و کاهش چالش‌های بین معدنکار و جامعه محلی است که می‌تواند مراحل زیر را در بر بگیرد:
1. دریافت شکایت: که در این مرحله شکایت دریافت و در بانک شکایت‌ها و دادخواهی ثبت خواهد شد.
2. ارزیابی مقدماتی شکایت: طی این ارزیابی نوع شکایت باید تعیین و به شخص مورد نظر آن در شرکت ارجاع داده شود. چرا که شکایت‌ها می‌توانند در دسته‌های مختلفی همانند: محیط‌زیستی، میراث فرهنگی، تصرف در اراضی، بهداشت و ایمنی، حقوق بشر و … قرار گیرند. بنابراین، لازم است نخست نوع آن برای ارزیابی با جزئیات بیشتر در شاخه خود مشخص شود.
3. پاسخ به شکایت: باید به شاکی پیامی ارسال کرد که در آن تایید دریافت شکایت و اطلاعات لازم در مورد زمان و نحوه رسیدگی به شاکی ارائه شود. لازم به ذکر است که در جایی که بی‌سوادی و تحصیلات کم است باید به نحوه ارسال این پیام توجه شود.
4. بررسی و حل مسئله: در این گام باید دلایل وقوع شکایت را بررسی و سپس اقدامات لازم را برای جلوگیری از وقوع یا تشدید شکایت‌های مشابه اتخاذ کرد. نوع بررسی نیز وابسته به تیم شرکت است، چون ممکن است که بررسی شکایت نیازمند ارزیابی سابقه شرکت در آن موضوع یا تنها نیازمند گفتگو با ذی‌نفعان داخلی و خارجی باشد.
زمان ارائه گزارش حل‌وفصل شکایت نیز نباید بیش از یک ماه از تاریخ مطرح شدن شکایت طول بکشد (البته بسته به موضوع می‌تواند زمان بیشتری نیاز باشد، اما باید این بازه یک ماهه را در نظر داشت). مدیر روابط اجتماعی (CR)[15] باید شاکی را از روند بررسی شکایت آگاه کند.
5. نتیجه‌گیری: در این مرحله مدیر CR پیشنهادهای شرکت را برای رفع شکایت به شاکی ارائه می‌شود و در صورت موافقت شاکی با پیشنهادهای ارائه شده از سوی شرکت، امضای شاکی در خصوص رفع شکایت دریافت می‌شود.
6. اقدامات بیشتر: اگر شاکی از راه‌حل‌های پیشنهادی راضی نباشد، مدیر CR پژوهش‌های بیشتری را برای اتخاذ اقدامات بعدی آغاز می‌کند. در صورت عدم کسب رضایت شاکی نیز می‌توان شکایت را برای میانجی‌گری شخص ثالث یا بررسی پنل خارجی ارجاع داد.
7. نظارت و ارزیابی: باید مراحل پیشرفت رفع شکایت و پیشنهادها به ذی‌نفعان ارائه شود و میزان شکایت‌ها، زمان رسیدگی به آنها و… به‌طور ماهانه و سالانه ارزیابی شود. این ارزیابی به بهبود مکانیزم شکایت کمک می‌کند. لازم به ذکر است که اگر شکایت دریافت نشود، این مسئله نشان‌دهنده غیرقابل دسترس بودن شرکت یا بی‌اعتماد بدون آن است که این موضوع باید مورد بازنگری قرار بگیرد.
در کنار مراحل یاده شده، می‌توان مجموعه‌ای از شاخص‌های کلیدی عملکرد را نیز برای اندازه‌گیری اثربخشی طراحی و استفاده کرد.
بنابراین در انتها می‌توان به این موضوع پی برد که تیترهای خبری از شکایت‌های سنگان در واقع از خلأ یک مکانیزم شکایت خبر می‌دهد که اگر معدنکاران این ابزار را در سیستم خود به‌کار گیرند، بدون شک می‌توانند از وقوع شکایت‌های تکراری و یا تشدید برخی اعتراض‌ها جلوگیری کنند و در راستای اهداف توسعه پایدار، منطقه سنگان را نه تنها از منظر معدنی آن، بلکه از سایر ابعاد نیز رشد و توسعه بخشند.
استاندارد عالی نیز در هم‌زیستی با شکایت‌هاست
منشور حقوق شهروندی ایران در بخش «حق محیط‌زیست و توسعه پایدار» این حق را به مردم داده است که برای مطالبه‌های توسعه پایداری مطالبه‌گری کنند. به‌طوری‌که در ماده 114 بیان می‌کند که «هرگونه اقدام به‌منظور توسعه زیربنایی و صنعتی مانند احداث سدها و راه‌ها و صنایع استخراجی، پتروشیمی یا هسته‌ای و مانند آن باید پس از ارزیابی تاثیرات زیست‌محیطی انجام شود. اجرای طرح‌های توسعه‌ای منوط به رعایت دقیق ملاحظات زیست‌محیطی خواهد بود».
حتی در ماده قبل‌تر (112) اشاره کرده است که «حفاظت از محیط‌زیست -که نسل امروز و نسل‌های آتی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند- وظیفه‌ای همگانی است. از این‌رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آنکه با آلودگی محیط‌زیست یا تخریب غیرقابل جبران آن همراه باشد، ممنوع است. حفاظت، بهسازی و زیباسازی محیط‌زیست و گسترش فرهنگ حمایت از محیط‌زیست حق شهروندان است و دولت این حق را در برنامه‌ها، تصمیم‌ها و اقدام‌های توسعه‌ای، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، دفاعی و امنیتی مد نظر قرار می‌دهد و با آلودگی و تخریب محیط‌زیست مقابله می‌کند».
بنابراین زمانی که حتی احداث پارک 120 هکتاری مجموعه معدنی سنگان که در مقایسه با مساحت دشت تخریب شده در اثر استخراج سنگ آهن ناچیز شمرده شده است، باید بیش از پیش به شکایت‌های جوامع محلی در حمایت از محیط‌زیست و حقوق شهروندی توجه شود.
لازم به ذکر است که مهم نیست که چقدر یک شرکت معتقد است که تلاش‌ها، سیاست‌ها و شیوه‌های آن قانونی بوده است، چرا که همچنان احتمال بروز نگرانی‌های جامعه وجود دارد. به‌عنوان مثال، جوامع ممکن است نگران از دست رفتن دسترسی به زمین‌های کشاورزی، اماکن مقدس و سایر منابع طبیعی یا فرهنگی یا عدم حساسیت واقعی یا درک شده نسبت به آداب و رسوم و ارزش‌های محلی خود باشند.
بنابراین می‌توان گفت که هر پروژه‌ای حتی پروژه‌های که دارای بالاترین سطح استاندارد هستند، از شکایت‌های جامعه و جوامع محلی در امان نخواهند بود. در نتیجه برخورداری از مکانیزم‌های مناسب برای رسیدگی به شکایت‌ها از جمله ملزوماتی است که شرکت‌های معدنی باید از آن برخوردار باشند و به‌طور پویا و مداوم برای کسب و حفظ مجوز اجتماعی عملیات خود تلاش کنند.
منابع مطالعاتی:
- اقدامات استراتژیک در معادن سنگ آهن سنگان بر اساس شاخص‌های توسعه پایدار، گزارش پایش معدن هوشمند پاسارگارد از سخنرانی علمی دکتر روانبخش امیری در دانشگاه تربیت مدرس، اسفند ماه 1397
- منشور حقوق شهروندی، پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری، آذر ماه 1395
- تامین آب از مشکلات مهم صنایع سنگان خواف است، خبرگزاری ایرنا
- سنگ‌های پیش پای سنگان، دنیای اقتصاد، دی 1397
- شهر تاریخی خواف و آس‌بادهای نشتیفان، روزنامه اطلاعات، مهر 1394
- گزارش ارزیابی اثرات زیست‌محیطی و اجتماعی طرح جامع سنگان، شرکت مهندسی کانی کاوان شرق
- icana.ir
- HANDLING AND RESOLVING LOCAL-LEVEL CONCERNS AND GRIEVANCES, Human Rights in the Mining and Metals Sector, The International Council on Mining and Metals, 2019.
- Site-Level Grievance and community response mechanisms: A Practical Design and Implementation Guide for the Resource Development Industry, The Mining Association of Canada, 2015
- COMMUNITY DEVELOPMENT TOOLKIT, A set of 20 revised and updated tools intended for use throughout the mining project cycle, International Council on Mining and Metals (ICMM).
- Top 10 business risks and opportunities – 2020, Paul Mitchell, EY Global Mining & Metals Leader.
- The Social License to Operate, Ian Thomson and Robert Boutilier.
[1] Social License to Operate
[2] Grievance Mechanism
[3] The UN Guiding Principles on Business and Human Rights (UNGPs)
[4] Operational-level grievance mechanisms
[5] Legitimacy
[6] Accessibility
[7] Predictability
[8] Equitability
[9] Transparency
[10] Rights-compatible
[11] A source of continuous learning
[12] Based on engagement and dialogue.
[13] International Council of Mining and Metals
[14]Relationships tools
[15] community relations
