بهرهوری موضوع تازه‌ای نیست. در حوزه اقتصاد و کسب‌وکارها، دیدگاه‌های فراوانی در زمینه بهرهوری وجود دارد و معیارهای متعددی برای سنجش آن تدوین شده است. در ایران نیز که 68 نوع ماده معدنی غیرنفتی با ذخایر حدود 43 میلیارد تن دارد و در لیست 15 کشور اول دنیا در کانی‌های فلزی و غیرفلزی جای دارد، توجه به ارتقای بهرهوری در همه بخش‌ها و به‌ویژه در بخش معدن یکی از محوری‌ترین موضوع‌های برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور است. زیرا به‌رغم وجود پتانسیل معدنی بالا در کشور، هنوز سهم معدن در تولید ناخاصل داخلی (GDP) کشور بسیار پایین است و در این میان افزایش بهرهوری در معادن می‌تواند شاه‌کلید باز شدن این قفل باشد.
بهرهوری؛ پاسخی نو به مشکلی قدیمی
در سال 2015 مدیران شرکت‌های معدنی پیامی رسا از شرکت حسابرسی امریکایی «دیلویت»[1] که بزرگترین شرکت خدمات حرفه‌ای در جهان است، دریافت کردند: «بازارها دیگر تولید به هر قیمتی را تحمل نمی‌کنند». این پیام بر اساس گزارشی تحت عنوان «ردیابی روندهای سال 2015[2]» توسط دیلویت منتشر شد. گزارشی که در آن بیان شده شرکت‌های معدنی به‌طور پیوسته با نوسان‌های قیمت، آشفتگی‌های ژئوپلیتیکی[3]، افزایش هزینه‌ها، کاهش عیار و عدم دسترسی عمومی به تأمین مالی روبه‌رو هستند.
در دوران شکوفایی صنعت معدن و قیمت‌های بی‌سابقه مواد معدنی، معدنکاری با بهرهوری پایین صورت می‌گرفت و با افت قیمت‌ها، شرکت‌های معدنی همان پاسخ سنتی را به افت‌و خیز بازار دادند و صرفا هزینه‌های خود را کاهش دادند. اما امروزه دیگر نمی‌توان این پاسخ قدیمی را به رفتارهای بازار داد.
از این‌رو برای جلوگیری از چرخه ثابت کاهش هزینه[4] و افزایش تدریجی هزینه[5] معدنکاران باید اقداماتی فراتر از اقدام سنتی کاهش هزینه انجام دهند و به‌دنبال افزایش بهرهوری صنعت باشند. در واقع معدنکاران چون نمی‌توانند نوسان‌های اقتصاد جهانی و قیمت کالا را کنترل کنند، باید در جهت کنترل عملکرد خود قدم بردارند. بنابراین لازم است که شرکت‌های معدنی به سمت برنامه‌های مدیریتی هزینه پایدار حرکت کنند و بتوانند بهرهوری خود را افزایش دهند.
بهرهوری از نظر مفهومی یعنی «صحیح انجام دادن کارِ درست به‌طور مداوم»، اما از نظر کاربردی بهرهوری در هر دستگاه به‌معنای «نسبت ستانده کمی به نهاده‌های کمی» و از نظر عملیاتی نیز «نسبت ستانده واقعی به نهاده واقعی» است. شرکت دیلویت نیز در گزارش خود بهرهوری را به‌حداکثر رساندن توان عملیاتی در واحد زمان، واحد کیفیت و واحد قیمت معرفی کرده است.
بهرهوری سه مولفه مهم دارد که عبارتند از: کارایی، اثربخشی و به‌کارگیری مداوم عوامل تولید. در شکل 1 معنای هر یک ارائه شده است. بنابراین در هر نوع بهبود بهرهوری باید به رعایت و اجرای تمام مولفه‌های این مفهوم توجه شود.
استراتژی‌های بهبود بهرهوری معدنکاری
شرکت دیلویت در گزارش خود که پیشتر ذکر آن رفت، اعلام کرده معدنکاران برای باقی ماندن در عرصه رقابت‌های معدنی نباید تنها بر کاهش یکنواخت هزینه‌ها تمرکز کنند و بر این اساس استراتژی‌هایی را بیان کرده که در شکل 2 نشان داده شده است. این استراتژی‌ها ابعاد مختلف مدیریتی، فناوری، برنامه‌ریزی، همکاری در زنجیره ارزش و غیره را در بر می‌گیرند. در ادامه اقدامات پیشنهادی در هر استراتژی بیان شده است.
اولین استراتژی که می‌تواند دستیابی به سطوح بالای بهرهوری را رقم بزند، تقویت کردن برنامه‌ریزی معدن است. در این راستا شرکت‌ها در برنامه‌ریزی معدنکاری خود می‌توانند اقداماتی همانند موارد زیر را انجام دهند:
تمرکز روی محصول با کیفیت بالا با افزایش عیار حد[6]، کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری در محدوده‌های معدنی با پتانسیل تولید پایین و طول‌عمر کوتاه، در نظر گرفتن مزایا (و خطرهای احتمالی) کاهش ذخایر معدنی، بهینه‌سازی سایت‌های معدن از طریق بهبود برنامه زمانی[7]، افزایش تولید از معدنکاری کم هزینه و اولویت‌بندی پروژه‌های کم هزینه و جذب و حفظ برنامه‌ریزان معدنی با تجربه که قادر به بهبود عملکرد عملیاتی و ردیابی وابستگی روزانه حجم تولید، محل استخراج معدن و محتوای معدنی هستند.
استراتژی دوم بهبود بودجه و مدیریت ریسک است. تجزیه و تحلیل پژوهش مستقلی در استرالیا نشان داد که حدود 65 درصد از مگاپروژه‌ها با سرمایه بیش از 500 میلون دلار در این کشور در دستیابی به اهداف مورد نظر شکست می‌خورند . از این‌رو برای بهبود نتایج پروژه، شرکت‌های معدنی می‌توانند کارهایی همچون: ایجاد یک چشم‌انداز روشن برای هزینه‌های واقعی از جمله هزینه‌های هر واحد عملیاتی، به اشتراک‌گذاری معیارهای کلیدی با مجریان طرح‌های مهندسی، تدارکات، ساخت و مدیریت (EPCM)، اپراتورهای معدن و تولیدکنندگان و تقویت مدیریت سرمایه در گردش را انجام دهند.
استراتژی سوم پیرامون جدی بودن در برنامه‌ریزی نیروی کار است.تعریف صحیح از نیروی کار و بهبود مدیریت در طول چرخه عمر استعداد[8] برای به حداکثر رساندن بهرهوری نیروی کار از اهمیت بالایی برخوردار است. شرکت‌ها در این زمینه می‌توانند به انجام کارهایی همچون: تقویت تیم مالک با روشن‌سازی مدل کسب‌وکار حاکم بر معدنکاری، کارخانه‌ها، زیرساخت‌ها و پایداری، ایجاد فرهنگی برای از بین‌بردن هزینه‌های پراکنده، نگه داشتن کارمندان متعهد از طریق برنامه‌هایی همانند وظایف منعطف (قابلیت مشارکت در وظایف و برنامه‌های دیگر)، آموزش و توسعه شغلی بلندمدت، برخورداری از سیستمی برای شناسایی الزامات منابع جهانی، اتخاذ اقدامات کم هزینه کاری همانند شاخه‌های کاری (مانند شاخه ایمنی، شاخه فناوری و غیره)، آموزش مهارت‌های مختلف و اتوماسیون وآموزش جوامع محلی در وظایف کلیدی کار بپردازند.
تکنولوژی، قلب ارتقای بهرهوری
بهبود بهرهوری از طریق تکنولوژی چهارمین استراتژی معرفی شده دیلویت بود. استفاده از تکنولوژی یکی از کلیدی‌ترین استراتژی‌های برای افزایش بهرهوری است. شرکت‌های معدنی نیز از تکنولوژی برای دستیابی به اهداف زیر استفاده می‌کنند:رسیدن به فناوری‌های خلاقانه که قادر به دسترسی راحت‌تر به ذخایر معدنی و افزایش بهرهوری در معادن می‌شوند، استفاده از تحول سیستم برای دستیابی به محرک‌های اصلی کسب‌وکار همانند نرخ و زمان انجام عملیات، جایگزینی سیستم‌های گزارش‌دهی مجزا با داشبوردهای مدیریتی ساده شده برای گزارش بر مبنای عملکرد عملیاتی واقعی و استفاده از ابزار رصد تولید برای دریافت اطلاعات لحظه‌ای از عملیات معدنکاری از پیت معدن تا گلوگاه‌های صادرات محصول. در این زمینه می‌توان به گفته «فرانس کروگر[9]»، مدیر ایمنی هوانوردی جهانی انگلوامریکن که روی استفاده از پهپادها در معدنکاری متمرکز است اشاره کرد. او درباره استفاده از تکنولوژی‌ها به بهرهوری اشاره و بیان کرده است که «پهپاد ایمنی و کارآیی ما را افزایش داده و به ما این اجازه را داده است که انسان‌ها را از محیط‌های بالقوه خطرناک خارج کنیم».
دنبال کردن تعالی عملیاتی، پنجمین استراتژی ارتقای بهرهوری است. برای پایین آوردن هزینه‌ها در یک روش پایدار، شرکت‌های معدنکاری می‌توانند فعالیت‌های زیر را انجام دهند: ارزیابی مجدد مدل‌های عملیاتی خود جهت کسب اطمینان از مدیریت و سیستم‌های گزارش‌دهی لازم برای ایجاد یک فرهنگ مدیریت هزینه، استفاده از روش‌هایی همانند شش سیگما/لین[10] و فناوری‌هایی همانند تحلیل ارزش سهامدار برای شناسایی و بستن شکاف‌های بهرهوری عملیاتی و توجه به تجارب و درس‌های دیگر صنایع همانند تولید فرآیند و ایجاد آهسته فرهنگ بهبود عملیاتی پایدار.
دیلویت اهمیت شایانی برای تحلیل داده‌های شرکت معدنی قائل است. به‌طوری‌که سرمایه‌گذاری در تجزیه‌وتحلیل را ششمین استراتژی ارتقای بهرهوری دانست. این شرکت بیان داشت که کاهش هزینه‌های ایمنی، تعمیر و نگهداری و دیگر برنامه‌های پرهزینه بر پایه پایداری به سادگی با بررسی هزینه‌های بخش‌های مختلف غیرممکن است. از این‌رو با استفاده از تجزیه و تحلیل، شرکت‌ها می‌توانند اقداماتی همچون موارد زیر را انجام دهند: بهبود تصمیم‌گیری و عملکرد دارایی با اندازه‌گیری شاخص‌های مالی و غیرمالی که بر سودآوری کلی موثر است، نقل و انتقال دادن داده‌ها از طیف وسیعی از منابع متفاوت که معدنکاران را به بهبود بهره‌برداری از معادن و بهبود قابلیت اطمینان، حداقل‌سازی زمان خرابی[11]، برنامه‌ریزی ساده و موثر معدنکاری و بهینه‌سازی منابع شناور قادر می‌سازد و استفاده از معیارهای در حال ظهور برای مدیریت هزینه‌های عملیاتی همانند اندازه‌گیری مقدار ماده معدنی در هر باکت شاول جهت تعیین آنکه آیا کمتر از عیار حد است یا خیر.
پروژه‌های سرمایه‌ای با اندازه مناسب، هفتمین استراتژی است. طی این نوع پروژه‌ها هدف دستیابی به یک جریان نقدینگی مثبت است که در آن هزینه‌های انجام پروژه‌ها با سطوح درآمدی شرکت انطباق دارد. در این راستا دیلویت بیان کرد برای رسیدن به قابلیت کنترل هزینه‌های سرمایه‌گذاری، معدنکاران می‌توانند فعالیت‌های زیر را انجام دهند: تبدیل و گذار به سمت پروژه‌هایی که قابل اجرا در کارخانه‌های ماژولار[12] باشد، در واقع پروژه‌های سریعی که می‌توانند به‌عنوان بنیان‌های صنعت توسعه یابند، حفظ برنامه‌ریزی مناسب برای ذخایر معدنی با عیار کم که بتوان از آن‌ها در زمان مناسب و سودآوری بهره‌برداری کرد و در نهایت نیز با کسب درک مناسب از تفاوت بین ارزش واقعی یک پروژه در دست شرکت با قیمت تعیین شده آن در بازار، شیوه‌های مالی قوی‌تری اتخاذ شود.
منطقی کردن زنجیره تامین[13] نیز آخرین استراتژی است که برای ارتقای بهرهوری معرفی شد. چرا که شرکت‌ها اغلب برای کاهش هزینه‌ها، از تامین‌کنندگان امتیازهای شدید قیمتی و حتی اغلب ناپایدار را تقاضا دارند، در حالی که می‌توانند اقداماتی همچون: ایجاد قراردادهای منبع‌یابی جهانی[14]، ایجاد همکاری با تامین‌کنندگان دارای ارزش قابل توجه، مذاکره مجدد با تامین‌کنندگان اصلی برای به‌دست آوردن امتیازهای انحصاری قیمت و ساده‌سازی زنجیره ارزش توسط ادغام فرآیندهای همراه با تامین‌کنندگان ورودی اصلی را اتحاذ کنند.
بهرهوری انگلوامریکن را به سکوهای برتر رساند
یکی از شرکت‌های معدنی در جهان که در زمینه بهرهوری دستاوردهای قابل‌توجهی دارد، انگلوامریکن است. «مارک کوتیفانی[15]»، مدیر اجرایی انگلوامریکن بیان کرده است که هدف‌شان از بهبود بهرهوری و سودمندی در سراسر کسب‌وکار از جمله اجرای مدل عملیاتی، ارایه مزایای قابل توجه از نظر ایمنی، محیط‌زیست و بازگشت سرمایه است. مدل عملیاتی انگلوامریکن با تمرکز بر ابعاد اثربخشی، بهرهوری و پایداری طراحی شده است تا انتظارهای تعیین شده توسط مدیریت را ارائه کند. سه مولفه موجود در این مدل به‌طور کلی توسعه استراتژی‌های عملیاتی، مدیریت کار و بهبود مستمر را هدایت می‌کنند.
در همین راستا، طراحی سدهای باطله پروژه کوالاوکو[16] انگلوامریکن در جنوب پرو سطوح استثنایی از بهرهوری آب را ثبت کرده است، به‌طوری‌که تنها 0.44 مترمکعب آب شیرین به‌ازای فرآوری هر تن ماده معدنی مصرف می‌شود که قابل مقایسه با 0.5 تا 0.6 مترمکعب آب شیرین مصرف شده در عملیات مس رایج آن‌هاست.
کوتیفانی در ادامه عنوان کرده است که امروز انگلوامریکن قابل مقایسه با نقطه آغاز خود نیست. چرا که بهرهوری آن‌ها به‌ازای هر کارمند در سال 2018 نسبت به سال 2012 دو برابر شده و حاشیه سود آن‌ها 12 درصد افزایش داشته و به 42 درصد رسیده است که در نهایت این شرکت را وارد لیست رهبران صنعت معدنکاری کرده است.
منابع مطالعاتی
- miningreview.com
- Sustainability Report 2018, Unlocking our full potential disciplined growth for a sustainable future, AngloAmerican.
- investopedia.com
- داود بهبودی، محمد مهدی برقی اسگویی و رباب محمدی خانقاهی؛ اثرات افزایش سرمایه‌گذاری و بهرهوری بخش معدن بر ارزش افزوده و صادرات بخش‌های مختلف اقتصادی ایران؛ فصلنامه نظریه‌های کاربردی اقتصاد، سال چهارم، شماره 4، زمستان 1396، صص 228-199.
- عادل طاهری و فرهنگ سرکشی؛ بهرهوری انرژی و کاهش انتشار کربن به محیط‌زیست با انجام عملیات گازکشی متان از معدن زغال‌سنگ طبس؛سومین کنفرانس بین‌المللی رویکردهای نوین در نگهداشت انرژی؛ 1392.
- علیرضا امینی؛ اندازه‌گیری و تحلیل عوامل موثر در بهرهوری کل عوامل در بخش صنعت و معدن؛ پیک نور؛ شماره 8؛ زمستان 1383؛ صص 73-47.
[1] Deloitte
[2] Tracking the Trends 2015
[3] Geopolitical turmoil
[4] Cost takeout
[5] Cost creep
[6] Cut off grade
[7] Sequencing
[8] Talent lifecycle
[9] Frans Kruger
[10] Lean/Six Sigma
[11] Downtime
[12] Quick-start modular plants
[13] مدیریت زنجیره تامین (Supply chain management) مدیریت گردش کالا و خدمات بوده و شامل تمام فرایندهایی است که مواد خام را به محصول نهایی تبدیل می‌کنند. این مدیریت شامل ساده‌سازی فعال فعالیت‌های جانبی یک کسب‌وکار برای به حداکثر رساندن ارزش مشتری و کسب مزیت رقابتی در بازار است. در واقع SCM بیانگر تلاشی از سوی تأمین‌کنندگان برای توسعه و اجرای زنجیره‌های تأمینی است که تا حد امکان بهره‌ور و اقتصادی باشد.
[14] Global sourcing contracts
[15] Mark Cutifani
[16] Quellaveco
