سدهای باطله چالش روز صنایع معدنی دنیا- بخش دوم

پرستو مرادی- پایش معدن هوشمند

همان‌طور که در گزارش بخش اول گفته شد، فروپاشی سد باطله شرکت معدنی واله یک فاجعه اجتماعی و محیط‌زیستی را رقم زد. جامعه جهانی نیز این رخداد را مبدا آغاز بررسی وضعیت سدهای باطله جهان قرار داد و کلیسای انگلیس نیز پیشگام این اقدام بود. تاکنون نتایج ارسالی حاکی از وجود 1700 سد باطله در جهان است که با معیار چگونگی اثر فروپاشی یک سد روی جوامع محلی، اقتصادها و اکوسیستم‌ها میزان خطر آن‌ها مشخص شده است.  نکته قابل توجه این است که بیشترین سدها متعلق به غول‌های معدنی جهان است. از این‌رو در مقاله پیش‌رو ارزیابی جزئی‌تر از وضعیت سدها، خطر آن‌ها و اقدامات برای تدوین استانداردها و… بر مبنای گزارش رویترز ارائه شده است.

خطر فاجعه سدهای باطله چگونه تعیین می‌شود؟

کلیسای انگلیس تمامی داده‌های خود را در اوایل سال 2020 منتشر کرد. بنابراین بر اساس یافته‌های اولیه یک دهم سدهای باطله با مشکل پایداری مواجه بوده و خطرناک هستند.

چندین فاکتور در گروه‌بندی خطر سدهای باطله در نظر گرفته می‌شود که عبارتند از: ارتفاع، شیب، نوع زمین و لرزه‌شناسی اطراف آن. اگر چه طبقه‌بندی‌های خطر توسط شرکت‌ها گزارش شده، اما تاکنون یک استاندارد جهانی مستقل برای آن تدوین نشده است.

خطری که در اینجا سطح‌بندی می‌شود به معنای پتانسیل سد برای فروپاشی نیست، بلکه نشانگر این است که فروپاشی سد باطله تا چه میزان روی محیط‌زیست و جوامع  اطراف آن موثر خواهد بود. از این‌رو یک سد زمانی در گروه «پرخطر» قرار می‌گیرد که اثرات فاجعه‌آمیزی روی جوامع اطراف خود داشته و باعث تلفات جمعی ‌شود. با این معیار 687 سد در دنیا در گروه سدهای پرخطر قرار گرفته‌اند.

سد برومادینیو[1] در برزیل که در ژانویه 2019 فروریخت، یک سد بالادست بود که توسط واله کنار گذاشته بود و دیگر به آن باطله‌ای اضافه نمی‌شد. واله گفته است که بعد از فاجعه برومادینیو اقدامات گوناگونی برای افزایش ایمنی در سدها انجام شد، که از جمله آن‌ها ایجاد یک مرکز نظارت جدید در منطقه مرکزی معدن در میناس گرایس[2]بوده است. علاوه بر این نیز دولت تغییراتی را به‌صورت بالا بردن سرمایه‌گذاری‌ها در مدیریت سدها به‌منظور تقویت ایمنی آن‌ها انجام داده است که شامل بهبود طرح‌های تخلیه اضطراری و سیستم‌های نظارتی با استفاده از پهپادها، ماهواره‌ها و دیگر فناوری‌هاست.

بر اساس گزارش 13 دسامبر برنامه تلوزیونی «Jornal da Band» دادستان‌های دولتی برزیل ترکی را در سد باطله واله پیدا کردند که منجر به فاجعه ماه ژانویه برومادینیو شده بود. بر اساس این برنامه، دادستان‌ها از شرکت درخواست کردند که یک ممیزی مستقل برای بررسی ترک‌ها استخدام کنند. درخواستی که در طی نشست ماه اکتبر سال 2019 توسط واله رد شد. واله بیان کرد که این ترک‌ها سطحی بوده و نشان‌دهنده پتانسیل شکست سد نیستند. به‌علاوه واله ادعا کرد این شرکت وجود این ترک‌ها را به ناظرها گزارش داده بود.

در بیانیه 17 دسامبر نیز ناظر معدنکاری ملی، شناخته شده تحت عنوان ANM، بیان کرد که از سد بازدید کرده است و برخی بی‌نظمی‌های سطحی جزئی توسط حیوانات ایجاد شده و شبیه رد موتورسواری می‌باشد و از نظر ساختاری سالم است. نواحی معدنکاری در برزیل نیز به‌دلیل وجود صدها سد دیگر بعد از حادثه ژانویه شرکت واله در این کشور در حالت آماده باش بالا قرار دارند.

سدهای باطله رایج‌ترین روش‌ها برای شرکت‌های معدنی از جمله استخراج‌کننده‌های سنگ آهن، مس و طلا به‌منظور دفع پسماندهای معدنی است. برخی از آن‌ها حتی دارای ده‌ها متر ارتفاع و گستردگی دریاچه‌ای تا چندین کیلومتر دارند.

مهندسان و مشاوران صنعت معدن بر این باورند که سدهای باطله قدیمی لزوما خطرناک نیستند، بلکه سدهای فعال به‌دلیل رشد ارتفاع و نگهداری بیشتر باطله‌های بیشتر در پشت آن‌ها دارای خطر ریزش هستند. بلندترین سد فعال گزارش شده بنا به گفته کلیسا متعلق به سد باطله پایین‌دست ناحیه 1 معدنVerninskoye  با ارتفاع 650 متر است. این سد در سال 2012 در روسیه ساخته شده و پرخطر نیست.

بیشتر سدهایی که در گروه سدهای پر خطر هستند با روش بالادست ساخته شده و از 262 سد بالادست با خطر بالای شناسایی شده، عمده آن‌ها در آفریقای جنوبی قرار دارد.

سدهای باطله‌ای که در نزدیکی مناطق پرجمعیت قرار گرفته‌اند، به‌طور بالقوه به‌دلیل اثرهایی که ممکن است در صورت فروپاشی روی آن منطقه داشته باشند، پر خطر هستند. در حال حاضر نیز چندین سد در نزدیکی مراکز بزرگ جمعیتی قرار گرفته‌اند. از جمله این موارد تاسیسات ذخیره‌سازی باطله مگنای جنوبی کنکوت[3] ریوتینتو واقع در غرب شهر سالت لیک یوتا [4] امریکا است.  Freeport-McMoRan نیز دارای دو سد بزرگ نزدیک به توسان[5]، آریزونا[6]، لیدویل[7] و کلرادو[8] امریکا است.

غول‌های معدنی با ضریب خطر بالای فروپاشی

از بین کسانی که به درخواست کلیسای انگلیس پاسخ دادند، حدود ۷۶ درصد جزو ۵۰ شرکت معدنی بزرگ‌ جهان از جمله تمام اعضای شورای جهانی بین‌المللی معدنکاری و فلزات[9]، بزرگ‌ترین گروه تجاری صنعتی جهان بودند. داده‌های فعلی نشان داد که 1700 سد باطله در جهان وجود دارد. نکته قابل توجه این است که تقریبا ۷۰ درصد از کل سدهای گزارش شده به کلیسا متعلق به 15 شرکت معدنی برتر است که بیشترین سدهای باطله را دارند. در شکل 6 وضعیت سدهای باطله این شرکت‌ها بر اساس پرخطر بودن، در حال ترمیم و فعال بودن نشان داده شده است.

داده‌ها نشان‌دهنده این است که بیش از نیمی از سدها فعال هستند، بدین معنا که معدنکاران پسماندهای خود را پیوسته در سایت ذخیره می‌کنند. سایر سدها نیز بسته یا پس از بسته شدن بازسازی[10] شده بودند.

بسیاری از شرکت‌ها نیز سدهای باطله خود را در گروه کم خطر طبقه‌بندی می‌کنند. به‌ این معنا که تاثیر احتمالی آن در صورت فروپاشی روی جامعه حداقل است. یک سد پرخطر می‌تواند خسارت‌های فاجعه‌آمیزی به جوامع اطراف خود تحمیل کند. بسیاری از سدهای غیرفعال نیز همچنان پر خطر محسوب می‌شوند.

با اینکه چند نوع سیستم طبقه‌بندی مختلف برای تعیین خطر سد باطله در جهان وجود دارد که معیارهایشان کمی متفاوت با یکدیگر است، اما همه آن‌ها تمایل به تمرکز روی موضوع چگونگی اثر فروپاشی یک سد روی جوامع محلی، اقتصادها و اکوسیستم‌ها دارند.

جدای از وضعیت سدها بر اساس شرکت‌ها، از نقطه نظر کشوری نیز، کشورهای استرالیا، برزیل، کانادا و ایالات متحده امریکا دارای بیشترین تعداد سد باطله در دنیا هستند (شکل 7).

جهان معدنی به‌دنبال راهنماهای جدید برای سدهای باطله

در حال حاضر هیچ استاندارد جهانی در صنعت معدنکاری وجود ندارد كه بتواند یک سد باطله را تعریف و چگونگی ساخت آن و نحوه مراقبت از آن را پس از تخریب تعیین كند. گرچه، انجمن سد کانادا[11]، کمیته ملی سدهای بزرگ استرالیا[12] و دیگر گروه‌های تجاری صنعتی دارای استاندارهای طبقه‌بندی سدهای باطله متعلق به خود هستند ، اما این امر یک سردرگمی بین سرمایه‌گذاران بین انتخاب یکی از این استانداردها را ایجاد کرده است.

به‌دلیل این سردرگمی، شورای بین‌المللی معدنکاری و فلزات كه اعضای آن شامل گلنكور، گروه BHP و 25 معدنکار بزرگ دیگر است، كمیته مستقلی را برای تعیین استانداردهای جهانی برای طراحی و نگهداری سدهای باطله تشکیل داده است. ابتکار عمل سهامداران[13] به رهبری کلیسا انگلیس نیز از ایجاد این استانداردهای جدید لازم‌الاجرا حمایت می‌کند و قرار بوده است که اوایل سال 2020 این استانداردها منتشر شوند که به دلیل بحران کرونا به تاخیر افتاده است.

لازم به ذکر است که شرکت‌ها نیز هنوز نتوانسته‌اند نشان دهند که چگونه می‌توان به طور موثر ریسک‌های مرتبط با سدهای باطله را مدیریت کرد، آن‌ها تنها اقدامات واکنشی را در صورت نیاز اتخاذ می‌کنند.

منابع مطالعاتی

1. THE LOOMING RISK OF TAILINGS DAMS; Moira Warburton, Sam Hart, Júlia Ledur, Ernest Scheyder and Ally J. Levine; Reuters Graphics;2020. graphics.reuters.com.
2. Brazil shuts 47 mining dams deemed unsafe; Cecilia Jamasmie; Markets Top Companies Latin America Iron Ore; mining.com .
3. Tailings risk management still not up to standard – foundation; Marleny Arnoldi; CREAMER MEDIA ONLINE WRITER; 2020; m.miningweekly.com.

---

[1] Brumadinho dam

[2] Minas Gerais

[3] Kennecott South Magna

[4] Salt Lake City, Utah

[5] Tucson

[6] Arizona

[7] Leadville

[8] Colorado

[9] The International Council on Mining and Metals

[10] Reclamation 

[11] The Canadian Dam Association

[12] Australian National Committee on Large Dams

[13] The Church of England-led shareholder initiative